|
О ‘g uz birla urushdimiz.
Qul Tegin Oz qora otini minib (yovga) tashlandi.
Ikki erni sanchdi.
Shaharga bormadi.
Ul qo 'shin и yerda о 'Idi.
Angi qo ‘rg onda qishlab, yozda
O'g'uzga qo'shin tashladimiz.
Qul Tegin beklarni boshladi.
О ‘g ‘uz yog ‘iy urduni bosdi.
Qul Tegin ochsiz oq otini minib
To ‘qiz erni sanchdi.
Urduni bermadi,
Onam xotin, boshqa onalarim,
Akalarim, singillarim, ayollarim
Buncha tirik edilar, qul bo 'Idilar.
О ‘ligi yurt da, у о 'Ida yotib qoluvdi erdingiz.
Qul Tegin yo ‘q esa
Ко ‘p о ‘Igan bo ‘lar edingiz.
Inim Qul Tegin о ‘Idi,
О ‘zim qayg 'irdim.
Ко ‘rar ко ‘zim ко ‘rmasdek,
2 %
Bilur biligim bilmasdek bo 'Idi.
О 'zim qayg 'irdim.
Faqat tanrgiyashar
Kishi о ‘g 'li о ‘Igali tug 'ilmish.
Ancha qayg'irdim,
Ко 'zga yosh keladi.
A taganda ко ‘nguldan ho 'ngrash keladi.
Yanada qayg 'irdim.
Qattiq qayg'irdim
lk i shad, iniginam,
О 'g 'lonlarim, beklarim, budunim
Ко ‘zi, qoshi yomon, asov deb qayg ‘irdim.
Yig ‘lovchi, sig 'tovchi
Qo 'tan, tatabini boshlovchi
Udir sangun keldi
Tabg 'ach qog ‘ondan Ishyi Likang keldi.
Bir tuman ag
7,
oltin
Behisob kumush keltirdi.
Tuput qog ‘ondan Bolon keldi,
Ortda кип botishdagi
Sug ‘d barchakar Buqaraq ulus budundan
Nang Sangun о ‘g ‘il tarqan keldi.
О ‘n о ‘q о ‘g ‘lim Turkesh qog ‘andan
Maqrach tamg'ali
О ‘g 'uz Bilga tamg 'uchi keldi
Qirg 'iz qog 'ondan Targ 'ush Unanchi jo 'r keldi,
Barq (sog'ona, qabr haykali - A. Q.) etguvchi
Yozuvli toshni ishlab, о ‘ganuvchi
Tabgach qog 'onning tosh ustasi
Jang Sangun keldi.
297
Qul Tegin qo ‘y yiliga
О ‘n yettinchi kuni uchdi.
To ‘qquzinchi oy yigirma yettiga
Yerga ко ‘mdimiz.
Barqini, naqshlarini, yozuvda toshini
Maymun yili, yetinchi oy,
Yigirma yettinchi kunga
Alqadimiz.
Qul Tegin о ‘Iganda
Qirq yetti yoshda edi.
Tash
.......
buncha naqshchi
Tuyg un Eltabar keltirdi.
Kul tegin yo d g o rlig id ag i kich ik va k a t t a bitik j a n r
xususiyatiga k o 'r a m e m u a r-x o tira n i eslatadi. Lekin bu
asarlarning T o ‘nyuquq bitigidan farqli tom onlari mavjud.
Kichik va k atta bitik Tangrining olamni yaratish haqidagi
ta s a v v u rla r tasviri bilan b o s h la n g a n . A lb a tta , b u n day
tasvirlar epik y o ‘nalishli k atta syujetli asarlarn in g j a n r
xususiyati talabi natijasidir. D ostonlar avvalida Tangri va
olamning yaratilishi haqidagi tasvirni berish, s o ‘ngra asosiy
voqeaga o ‘tish qadimiy adabiy a n ’an a hisoblanadi.
K ic h ik b itik m a ’lu m m a ’n o d a k a t t a b itik u c h u n
muqaddim a hisoblanadi. Katta bitikda voqealar hikoyachisi
- bilga xoqon, avvalo, o ‘zining kimligini tanishtiradi, hayotiy
tajribalari, saboqlarini bayon etadi, Kul tegin sharafiga
o'rnatilgan yodgorlikning sababi va tafsilotini keltiradi.
«S o ‘zimni tugal eshit!» Bilga xoqonning o g ‘a-inilariga,
farzandlariga, xalqiga, beklariga murojaati ana shunday.
«So‘z» - epik voqea uch qismdan tashkil topgan: 1. Bilga
xoqon qayerda va kimlar bilan ja n g qilgani tasviri. 2. Turli
298
q a v m la r bilan urushish, m u lo q o td a b o ‘lish, yarash ish
jarayoninida t o ‘plagan hayotiy tajribalar va ularni «so‘z»ni
eshituvchilarga bayon etish. Bu qismdagi g ‘oyaviy xulosani
xalqni birlashishga, o 'z x o q o n i atrofid ajipslash ishg ad a’vat
tashkil etadi Bilga xoqon xalq ana shu maqsadga erishishsa,
u o ch b o 'lm a y d i, f a r o v o n y a s h a y d i, deb u q tir a d i. 3.
T a b g 'a c h xoqonidan tosh yo‘nuvchi va toshga yozuvchi
usta keltirib, mangu yodgorlik tiklagani tasvirlangan.
Bilga xoqon butparastlar bu yodgorlikni sig'inish belgisi
deb tushunishsa, yanglishadilar, deb t a ’kidlaydi. U budda
sanami emas, balki turkiylar tarixi bitilgan boqiy yodgorlik
ekanligini uqtiradi. Kichik va k atta bitikdagi epik voqelik
bir-biri bilan mantiqan bog'lanadi. Kichik yozuvdagi «ne-
ne s o ‘zim esa m a n g u to s h g a u rd im » k a b i s a tr la r d a g i
«so‘z»ning javobi katta yozuvda o ‘z ifodasini topadi.
Kul tegin k a t t a b itigida ifo d a la n g a n m a z m u n yirik
eposlar darajasidadir. Kul tegin obrazi qahram onlik ruhiyati
bilan Alpomish va M anas kabi obrazlarni esga soladi. Asar
m u a lllifi Y o ‘llu g ‘ T eg in Kul te g in g a xos b a h o d i r l ik
xususiyatlarini k o ‘rsatish uchun uning tarixiy ildizlarini
ochadi, ota-bobolari jasoratlarini k o ‘rsatib o ‘tadi.
K a tt a yozuv m a ’lu m m a ’n o d a tu rk iy alp x o q o n la r
shajarasi, jasorati madh etilgan q o ‘shiqdir. Asarda dastlabki
turk xoqonlari Bumun xoqon, Istami xoqonlar t a ’riflanadi.
U lar shu q ad ar shuhrat topishgan ediki, vafot etganlaridan
s o ‘ng yig‘isiga ta b g ‘ach, tunut, avar, rum, qirg‘iz, o ‘g ‘uz,
t a ta r , xitoy va b o sh q a m a m la k a tla r d a n o d a m la r kelib
y ig 'l a s h g a n . S h u n d a n s o ' n g b i t i k d a E l ta r is h x o q o n
madhiyasi keltiriladi. U ning vafotidan so ‘ng xoqonlikni
o ‘g ‘li- a s a r d a g i v o q e a l a r h ik o y a tc h is i e g allay d i. A lp
xoqonlarga xos jasorat, turkiy qavmlarni birlashtirish va
ularning turmushini yaxshilash uchun kurash Bilga xoqon
to m o n id an davom ettiriladi.
2 99
K atta bitikda k o ‘plab tarixiy shaxslar obrazi yaratilgan.
A sarning bosh qahram oni Kul tegindir. U Bilga xoqonning
ukasi, otasi vafot etg a n id a yetti y osh d a edi. Qirq yetti
yoshida o ‘zi h am olam dan o ‘tadi. Asarning kichik bitigi
h am d a ikkinchi bitikning dastlabki qismlari xotira-mem uar
usulida bitilgan b o ‘lsa-da, Kul tegin qahram onligiga oid
tasvirlar uning tarixiy qahram on ik dostoni janri namunasi
ekanligini o y d in lashtirad i. B itikda Kul teginning b o ‘z,
t o ‘ruq, oq q o ra otlarni minib, yovga tashlanishi tasvirlari
bu asar bilan turkiy xalqlar o g ‘zaki ijodidagi qahram onlik
eposlari o 'r ta s id a g'oyaviy yaqinlik borligini k o ‘rsatadi.
A lpom ish, M an as, M a a d a y q o r a kabi o b ra z la r yuzaga
kelishiga Kul tegin kabi tarixiy shaxslar qahram onligi asos
b o 'lg an deb hisoblash mum kin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
