Alisher Navoiy lirikasi

Ey Navoiy, dardlig’ nazmingni dard ahli bilur,
Dardsiz dog’i bo`lur oni o`qig’och ahli dard.

Ushbu maqta’ baytdagi ulug` shoir nazarda tutgan dard nima? Alsher Navoiy “dard ahli”, “ahli dard”, “dardsiz” deganda kimlarni nazarda tutadi? Baytning nasriy bayoni va savollarga qisqacha javoblaringizni yozib bering. Baytning mohiyatidan kelib chiqib, o’quvchilarga 5 daqiqacha vaqt berish maqsadga muvofiq. Bu topshiriq ularning matn ustida ishlash ko`nikmalarini shakllantirishi bilan bir qatorda yozma nutqini ham ravon bo’lishiga sababchi bo`ladi.

Topshiriq shartidan kelib chiqib, talabalarning mulohazalari yozilgan javoblari ular tomonidan o’qiladi. O`qituvchi ularning barini qabul qiladi va munosiblari saralanib, so`nggi mulohazalar bayon etiladi.
“Nilufar guli” texnologiyasi. Ushbu texnologiya didaktik muammolarni yechishning samarali vositalaridan bo`lib, nilufar guli ko`rinishiga ega. Asos va unga birikkan to`qqizta “gulbarg” (kvadrat, to`rtburchak yoki aylana)larni o`z ichiga oladigan bu metod yordamida asosiy muammo va uning mazmunini yoritishga imkon beradigan xususiy masalalar hal etiladi.
Talabalar hal etilatotgan masala yuzasidan mantiqiy, izchil fikrlash, ichki mohiyatini tahlil qilish ko`nikmalarini shakllantiruvchi ushbu texnologiyani qo`llash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
- hal etiladigan masala aniqlashtiriladi;
- o’quvchilar topshiriq mazmuni va uni yechish shartlari bilan tanishtiriladi;
- o’quvchilar kichik guruh yoki juftliklarga biriktiriladi;
- guruh yoki juftlik a’zolari markaziy to`rtburchak (kvadrat, aylanaga)da asosiy muammo (g`oya, vazifa)ni qayd etadilar;
- guruh (juftlik)lar masalaning masalaning yechimi yuzasidan fikr yuritib,markaziy to`rtburchak (kvadrat, aylana) atrofida to`qqizta shunday qo`shimcha chizmalarni hosil qiladi, ularda masalaning xususiy yechimlari bayon etiladi;
- qo`shimcha chizmalardagi g`oyalar gulning “gulbarg”lariga,ya’ni shunday alohida majmuaga olib chiqadi(ularning har biri yana bir muammo ko’rinishini oladi).
- yordamchi chizmalardagi yetakchi muammo (g`oya, vazifa) atrofdagi “gulbarg”larda xususiy masala va yechimlar aks ettiriladi;
- o`rganilayotgan masalaning mohiyatidan kelib chiqib, bu jarayon bir necha bor takrorlanishi mumkin;
- har bir guruh yoki juftliklar topshiriq yuzasidan o`z yechimlarini taqdimot tarzida bayon etadi;
- guruhlarning yechimlari muhokama qilinib, eng to`g`ri variant aniqlanadi;
“Nilufar guli” texnologiyasidan “Alisher Navoiy lirikasi” mavzusini o`tishda unumli foydalanish mumkin. Darslarda mavzuga oid nazariy ma`lumotlarni talabalar tomonidan o`zlashtirilganligi yoki tahlilida e’tibor qilinishi kerak bo’lgan jihatlarni esga olish maqsadida guruhni kichik guruhlar yoki juftliklarga bo’lib, quyidagi masalalar yuzasidan ushbu metodga murojaat qilish mumkin:
1. Alisher Navoiy lirikasidagi ma’shuqa timsolining tizmlarini “Nilufar guli” texnologiyasi bo’yicha yoriting.
2. Alisher Navoiy lirikasining g’azalga o’xshash va g`azal asosida shakllangan janrlarini “Nilufar guli” texnologiyasi bo’yicha yoriting.
3. Alisher Navoiyning lirik janrdagi asarlari ulug’ shoirning devonlaridan tashqari yana qaysi asarlari tarkibida uchrashini “Nilufar guli” texnologiyasi bo’yicha yoriting.
“Venn diogrammasi”grafik organayzeri. Bu grafik organayzer talabalarga mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv,ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o`zlashtirish ko`nikmalarini hosil qilishga yo`naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo’yicha amalga oshiriladi.
Yozuv taxtasi o`zaro teng to`rt bo`lakka ajratiladi va har bir bo`lakka quyidagi sxema chiziladi. Grafik organayzer o’quvchilar tomonidan o`zlashtirilgan o`zaro yaqin, nazariy bilim, ma’lumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. “Alisher Navoiy liriasi” mavzusini o’tishda darslarda bu grafik organayzerdan foydalanish maqsadga muvofiq. Unda o`ituvchi tomonidan “Venn diogrammasi” asosida janrlarni qiyoslash so’ralishi mumkin. Jumladan, g`azal va qit’a janrining o`ziga xos xususiyatlari qiyoslanganda “Venn diogrammasi” quyidagicha to`ldirilishi mumkin.
G`azal Qit’a

“Test” texnologiyasi. Test (inglizcha “sinov”, “tekshirish”) texnologiyasi shaxsning psixologik, fiziologik va shaxsiy xususiyatlarini, intelektual salohiyati, qobiliyati ko`nikma va malakalarinibaholashda xizmat qiladi. Texnologiya talabalar tomonidan muayyan mavzu mazmuni yoki fan asoslarining qay darajada o’zlashtirganini aniqlashda samarali hisoblanadi.
Mashg`ulotda texnologiyadan foydalanish quyidagicha kechadi:
- kichik guruhlarga mavzu yuzasidan testlar beriladi;
-topshiriqni bajarish uchun vaqt (10-15 daqiqa) belgilanadi;
- belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o`qituvchi talabalarning javoblarini tahlil qilib baholaydi;
- o`qituvchi tahlil natijalarini e’lon qiladi;
- o’q’ituvchi talabalarning javoblarini baholab, mashg`ulotni yakunlaydi.
“Test” texnologiyasidan ham darslarda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ularning namunalari quyida keltiriladi.
Ayrimlariga murojaat asosida fikr yuritganimiz interfaol metodlarni “Alisher Navoiy lirikasi” mavzusini o`qitishda qo`llash mashg`ulotlarni qiziqarli tashkil etilishiga zamin hozirlaydi. Tabiiyki, ularning o`rnida qo`llanilishi o`qituvchidan yuqori saviyadagi ijodiy yondashuvni talab etadi. Bunday metodlar o’quvchini faollikka undaydi, uni zeriktirib qo`ymaydi hamda darslarning bir-birini takrorlamasligi, nazariy ma’lumorlarni bilan esda qolish samaradorligining ortishi o’quvchini mavzularni teranroq o`rganishga undaydi.
Alisher Navoiyning hikmatga boy she’riy lirikasi ko`lamining kengligi bilan ham ahamiyatlidir. Uning asosini 45000 misraga yaqin o`zbekcha she’rlarini o`z ichiga olgan «Xazoyin ul-maoniy» yig’ma devoni va 12000 misradan ziyod fors-tojik tilidagi she’rlaridan tarkib topgan «Devoni Foniy», shuningdek, forsiyda bitilgan 6 falsafiy qasidadan iborat «Sittayi zaruriya» («Olti zarurat») hamda yil fasllari tasviriga bag’ishlangan «Fusuli arbaa». («To`rt fasl») qasidalar tashkil etadi. Bulardan tashqari, shoir lirik merosiga Muhammad alayhissalom bilan bog’liq qirq hadisning tarjima-sharhi asosida vujudga kelgan «Arbain», Hazrati Alining «Nasr ul-laoniy»asarining she’riy tarjima-sharhi hisoblangan 266 ruboiydan tarkib topuvchi «Nazm ul-javohir», islom dini qonun-qoidalari sharhi talqiniga doir «Siroj ul-muslimin» singari asarlar hamda «Xamsatul-mutahayyirin», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Muhokamat ul-lug’atayn», «Mezon ul-avzon», «Mahbub ul-qulub», «Munshaot», «Vaqfiya», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam» kabi nasriy asarlari tarkibidagi masnaviy, ruboiy, qit’a, fard janrlarda bitilgan badiiyat namunalari ham mansubdir.
Alisher Navoiy badiiy ijod bilan bolalik yillaridanoq shug’allana boshladi. Oila muhiti, Xuroson hukmdori Abulqosim Bobur Mirzoning yosh shoirga bo`lgan munosabati uning ijodiy salohiyatini tez orada ravnaq topishiga va ilmda e’tirof etilganidek, 10-11 yoshlarida Mavlono Lutfiydek yirik so`z san’atkorining nazariga tushib, keksa ijodkorning yuksak bahosi bilan ulug’lanishiga imkon yaratdi. Alisher Navoiy 23-24 yoshlarida shoir sifatida el orasida tanilgani, uning she’rlari Movarounnahr-u Xuroson sarhadlaridan o`tib shuhrat qozonganiga qaramay, asarlarini jamlab devon tartib berishga shoshilmadi. Ehtimol, shoir bu davrda Mashhaddan Hirotga qaytganida, hayotidagi eng og’ir yo`qotishlar tufayli bu ishga jiddiy e’tibor qilmagan bo`lishi mumkin. Zero, uning sal keyinroq Samarqanddan ustozi Sayyid Hasan Ardasherga maktub tarzida yozgan «Masnaviy»sidagi o`z ijodidan ko`ngli to`lib yozgan faxriya – baytlari shoirning xalq orasida sohib devon tarzda tanilishi uchun imkoniyat allaqachon vujudga kelganligini tasdiqlaydi.

Alisher Navoiy o`z davrining ulug’ mutafakkiri, davlat arbobi sifatida g’azallarida ham ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy qarashlarini badiiylashtirdi. Buning uchun shoirga tuzilishiga ko`ra mustaqil baytlardan (nisbiy tushuncha) tarkib topgan (parokanda)g’azallar qo`l keladi. Zero, ularda ijodkor garchi muhabbat mavzusida qalam tebratayotgan bo`lsa-da, jamiyat haqidagi mulohazalarini ham bayon etish imkoni mavjuddir. Mana shu imkon g’azalning mavzu doirasini ancha kengayishiga zamin hozirlaydi. Aytilganlar nuqtayi nazaridan Alisher Navoiyning quyidagi g’azali ahamiyatlidir: