Alisher Na oiy hayoti a faoliyati

Hayotning so’nggi yillari. 1487— 1488- yillarda Astrobodda hokimlik qildi. Husayn Boyqaro uni o'ziga g'oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar a shoirning fikrini nihoyatda qadrlar edi. To'g'ri, Boyqaro a Na oiy o'rtasiga so uqchilik tushgan paytlar ham bo'ladi. Lekin o'z da rining bu ikki buyuk arbobining do'stligi a hamkorligi juda ko'p sino lardan mu affaqiyat bilan o'tib, a lodlarga o'rnak bo'lib qoldi

Husayn Boyqaroning barcha xotinlaridan o'n to'rt o'g'li bor edi. Hammasidan kattasi Badiuzzamon bo'lib, uning onasi Mar hokimi Sulton Sanjarning qizi edi. Eng suyukli o'g'li Muzaffar Mirzo edi. Boburning yozishicha, Muzaffar Mirzoning fe'li a xulqi se ishga u qadar munosib emas ham edi. Lekin Boyqaro boshqa o'g'illaridan uni ortiq ko'rgani, ayniqsa, uning onasi Xadichabegimning makr-hiylasi bilan Mo'min Mirzo qatl qilingani uchun sultonning qolgan o'g'illari otalari bilan yo lashib qoladilar.

Majididdin boshliq kuchlar 1487- yilda sulton oldida obro'si cheksiz bo'lgan Na oiyni poytaxtdan uzoqqa jo'nattirishga mu affaq bo'ldilar. U Astrobodga hokim qilib jo'natildi. Shaharahli shoirni izzat-ikrom bilan kutib oldilar. Uning nomi bu paytda mamlakatdan tashqarida ham g'oyat mashhur edi. De onlari, ayniqsa, “Xamsa"si uning shuhratini olamga yoygan edi. Masalan, Na oiy g’azallari Usmonli da latining hukmdori Boyazid II qo'liga 1481- yilda borib yetadi. Uning buyrug'iga ko'ra Bursa shahrida yasho chi shoir Ahmad Poshsho Na oiyning o'ttiz uch g'azaliga nazira bog'laydi. Astrobod Husayn Boyqaro saltanatidagi e'tiborli shaharlardan edi. Shoh birinchi marta hokimlikni shu yerda ishlagandi. Astrobod mamlakatning g'arbiy chegarasida joylashgan, iqtisodiy, siyosiy muhim ahamiyatga ega bo'lgan, ayni paytda g'oyat go'zal, xushha o shahar edi. Alisher u yerga hokim etib tayinlanishi bilan yaqin-atrofdagi Mozandaron, Jurjon iloyatlari hokimlari uning huzuriga o'z lxtiyorlari bilan kelib, tobe' bo'ladilar. Ozarbayjon a Iroq Astrobod bilan do'stona munosabatlarni yo'lga qo'yadi. Turkmanlar hukmdori Yoqubbek so g'a-salomlar bilan Na oiyni tabrik etgani keladi. Shularga qaramasdan, shoir o'zini qu g'inda his qiladi. Bir yil o'tar-o'tmas, shoh huzuriga borib, Hirotga qaytishga ruxsat so'raydi. Ruxsat bo'lmaydi. Salkam ikki yildan so'nggina shoir tug'ilgan shahriga qaytishga mu affaq bo'ladi. Oradan ko'p o'tmay, Balxdan Na oiyning ukasi Dar eshali akasining da lat ishlaridan uzoqlashtirilgani, qadr-qimmati oyoqosti qilingani sababli shohga qarshi isyon ko'targanini xabar qiladilar. Shoh Majididdinni saroydan uzoqlashtirishga majbur bo'ladi. Uning o'rniga Nizomulmulk tayin etiladi. Biroq saroydagi fitna a fisqu fasodlar bosilmaydi.

Shularga qaramay, 1480—1490-yillar Na oiy uchun ijodda samarali da r bo'ldi. Shoir „Xamsa"dan keyin ko'p o'tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan Tarixi muluki Ajami" („Ajam shohlari tarixi") shulardan biri edi. Na oiyning „Tarixi anbiyo a hukamo" (Payg'ambarlar a olimlar tarixi), „Siroj ul-muslimin" („Musulmonlik nuri") asarlari ham ibrat a pand maqsadida yaratilgan edi. 80-yillarning oxiri, 90- yillarning boshida Na oiyning yaqin do'stlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahla on Muhammad (1493) ketma-ket afot etdilar. Na oiy ularga bag'ishlab „Holoti Sayyid Hasan Ardasher", „Xamsat ul- mutahayyirin", „Holoti Pahla on Muhammad" asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo'lib, shoirning ulug' zamondoshlari haqidagi memuar-xotiralaridan tashkil topgan edi.

1491-yilda shoir muammo janriga bag'ishlangan „Risolai muammo" (ikkinchi nomi „Mufradot") risolasini yozadi. Na oiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan bo'lsa-da, asosan, fors tilida yozilar edi. Na oiy turkiy tilda muammo yozgan ilk shoirlardan bo'ldi. „Xazoyin ul-maoniy"ga uning ellik ikki muammosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolari miqdorini esa besh yuz chamalaydilar. Shoir muammoni tuzish a yechish qoidalariga bag'ishlangan ushbu asarini fors tilida yozadi. Hadislar asosidagi qirq ruboiyni o'z ichiga olgan „Arbain" asarini yaratadi. Mashhur xalifa, Muhammad alayhissalomning jiyani a kuyo i hazrat Alining „Nasr ul-maoniy" asarini she'riy yo'lda tarjima qildi, 266 ruboiydan iborat „Nazm ul-ja ohir" asari ham shu yillari yuzaga keladi. Na oiy tomonidan X asrning 90- yillarida amalga oshirilgan eng katta ishlardan biri „Xazoyin ul-maoniy" "Ma'nolar xazinasi" to'plamining tuzilishi bo'ldi. 1492-1498- yillarda tartib qilingan to'rt de ondan iborat bu ulkan she'riy kulliyot (to'plam) shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli barcha she'rlarini qamrab olgan edi. Na oiy ularni umr fasllariga moslab to'rtga bo'ldi a har bir de onga shunga mu ofiq nom qo'ydi.

1489- yilda Na oiy Hirotga qaytgach, o'rniga Astrobod hokimi qilib Badiuzzamon tayinlangan edi. Bu orada Balxda Dar eshali qo'zg'oloni boshlanadi. Husayn Boyqaro Na oiyni olib, Balxga jo'naydi. Dar eshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda Abusaidning o'g'li Sulton Mahmud Husayn Boyqaroga qarshi kurash boshlaydi. Shoh Na oiyni Balxda qoldirib, o'g'li Badiuzzamonni olib, Hisorga otlanadi. U bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi a Balxni Badiuzzamon tasarrufiga beradi. Badiuzzamon o'n uch yoshli o'g'li Mo'min Mirzoni Astrobodda qoldirib, Balxga keladi. Xadichabegim Nizomulmulk bilan birgalikda Astrobodga Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Xadichabegim shohning mastlik chog'ida unga imzo qo'ydirib, tezlikda farmonni ijro qildirib yuboradi. Shoh hushiga kelib, yangi farmon jo'natganida jallod Mo'min Mirzoning boshini kesib ulgurgan edi. Bu oqea 1497- yilning sentabrida yuz bergan edi.

1498-yilda Alisher Na oiy „Majolis un-nafois"ni qayta ko'zdan kechirib, to'ldirdi. Shoirlar adadini 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbidan chuqur joy olgan „Mantiq ut-tayr" dostoniga ja ob yozadi. „Lison ut-tayr" Na oiy ijodini yakunlo chi asarlardan biridir. U, a alo, shoirning dunyo a borliq haqidagi qarashlarini yakunlaydi. Uningcha, bu dunyo haqning tajallisi — Allohning jilolanishi, dunyodagi barcha ma judot Allohning tazohiri, ya'ni o'zini namoyon etishidan iborat. Shu jumladan, eng ulug' martaba berilgan inson ham shundaydir. Faqat u o'zining bu holini anglashi kerak. Anglash uchun esa u uzun a mashaqqatli yo'lni bosib o'tmog'i lozim. Bu, majoz bilan aytganda, yetti odiydir. So'nggi odiy faqr-u fano odiysidir. Unda yo'lchi yo'qlikka aylanadi, ya'ni Allohga qo'shiladi. Chunki, insonning yaratilishidan murod ham Alloh asliga erishmoq, unga qo'shilmoq, unda o'zini topmoq edi. Na oiy turkiy tilning oshig'i edi. Bu ishtiyoq a muhabbat unga o'z aqlini taniganidan to umrining so'nggi daqiqasigacha hamroh bo'ldi. Unga ishonch a yupanch, umid a tasalli bo'lib keldi. Turkiy tilni ri ojlantirmoq a adabiyotini dunyo darajasiga ko'tarmoq mushkul ish edi. Lekin Na oiy o'z orzusiga erishdi: „Xitoydan Xurosongacha" bo'lgan ellar a tillar „yakqalam" bo'ldi. Adabiy til a badiiy adabiyot qaror topdi. Bu „Lison ut-tayr"dan kelib chiqadigan yana bir muhim xulosa edi. Chunki turkiy tilda murakkab majozlarga, sirli ishoralarga to'la falsafiy asar bitish mumkinligi isbotlangandi.

Na oiy ko'pdan buyon haj orzusida yurar edi. Bu oqealardan keyin uning qarori qat'iylashib, shohdan ijozat berishini so'rab, qattiq turib oladi. 1499-yilda Mar da Husayn Boyqaroning yana bir o'g'li Abulmuhsin otasiga qarshi bosh ko'taradi. Shoh Na oiyga hajga borishiga noiloj ruxsat berib, o'zi qo'shin bilan Mar ga otlanadi. Mirxondning xabar berishicha, Abulmuhsin otasiga Alisher Na oiy akil bo'lib kelsagina sulh tuzishi mumkinligini aytadi. Na oiyga tez chopar yuboriladi. Chopar hajga otlangan shoirga Mashhad shahrida yetib, shohning maktubini topshiradi. Unda shoirning hajni keyinga qoldirib, tezda Mar ga yetib kelishi iltimos qilingan edi. Alisher Mashhad ulug'lari a hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchligi uchun hajga borishdan kechishini so'raydilar. Alisher belgilangan joyga yetib boradi, ota-o'g'ilni yarashtirib, Hirotga qaytadi.

1498-yilda Alisher Na oiy „Majolis un-nafois"ni qayta ko'zdan kechirib, to'ldirdi. Shoirlar adadini 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbidan chuqur joy olgan „Mantiq ut-tayr" dostoniga ja ob yozadi. „Lison ut-tayr" Na oiy ijodini yakunlo chi asarlardan biridir. U, a alo, shoirning dunyo a borliq haqidagi qarashlarini yakunlaydi. Uningcha, bu dunyo haqning tajallisi — Allohning jilolanishi, dunyodagi barcha ma judot Allohning tazohiri, ya'ni o'zini namoyon etishidan iborat. Shu jumladan, eng ulug' martaba berilgan inson ham shundaydir. Faqat u o'zining bu holini anglashi kerak. Anglash uchun esa u uzun a mashaqqatli yo'lni bosib o'tmog'i lozim. Bu, majoz bilan aytganda, yetti odiydir. So'nggi odiy faqr-u fano odiysidir. Unda yo'lchi yo'qlikka aylanadi, ya'ni Allohga qo'shiladi. Chunki, insonning yaratilishidan murod ham Alloh asliga erishmoq, unga qo'shilmoq, unda o'zini topmoq edi. Na oiy turkiy tilning oshig'i edi. Bu ishtiyoq a muhabbat unga o'z aqlini taniganidan to umrining so'nggi daqiqasigacha hamroh bo'ldi. Unga ishonch a yupanch, umid a tasalli bo'lib keldi. Turkiy tilni ri ojlantirmoq a adabiyotini dunyo darajasiga ko'tarmoq mushkul ish edi. Lekin Na oiy o'z orzusiga erishdi: „Xitoydan Xurosongacha" bo'lgan ellar a tillar „yakqalam" bo'ldi. Adabiy til a badiiy adabiyot qaror topdi. Bu „Lison ut-tayr"dan kelib chiqadigan yana bir muhim xulosa edi. Chunki turkiy tilda murakkab majozlarga, sirli ishoralarga to'la falsafiy asar bitish mumkinligi isbotlangandi.

Mirxondning „Ra zat us-safo" asarida yozilishicha: „Sulton Husayn Mirzo Alisherga „Siz mamlakatda qolishga rozi bo'lsangiz, nimani iltimos qilsangiz, hammasini bajaraman",— degan edi. Alisher Hirotdagi mashhur so'fiy Abdulla Ansoriy xonaqohiga supuru chi xizmatkor qilib tayinlashni iltimos qiladi. Alisher Na oiy umrining so'ngini Abdulla Ansoriy qabrini obod qilishga sarfladi. Ayni paytda, ijoddan qo'l uzmadi. Boshlab qo'ygan ishlarini nihoyasiga yetkazdi. Yangi asarlarga qo'l urdi. 1495-1496- yillarda „Nasoyim ul-muhabbat" („Muhabbat shabadalari") asarini yozib tugatdi. Bu asar Chiqishda o'tgan mashhur shayxlar, so'fiylar hayoti haqida ma'lumot beru chi o'ziga xos tazkira edi. Bu tazkira, muallif qayd etganidek, Abdurahmon Jomiyning „Nafahot ul- uns" („Do'stlik taro ati") nomli kitobining erkin tarjimasi edi. Alisher Na oiy uni yangi ma'lumotlar bilan boyitdi birinchi na batda, turkiy mutasa iflarga keng o'rin ajratdi. 750 shayx haqida ma'lumot beru chi bu asarda tasa uf tariqatlari, qonun-qoidalari, so'fiylarga xos xususiyatlar, ular hayotiga, kasb-koriga oid la halar o'rin olgan bo'lib, tasa ufni o'rganishda ahamiyati kattadir.

1500-yil dekabrining oxirlarida Husayn Boyqaro Astrobod yurishidan qaytar edi. An'anaga ko'ra, saroyning barcha e'tiborli kishilari shohni kutib olishga yo'lga chiqadilar. Ular orasida Na oiy ham bor edi. Sog'lig'i juda yomonlashganiga qaramay, shoir safardan qaytgan sulton huzuriga yetib keldi a hamrohlari yordamida uning ko'ksiga bosh qo'yib, hushidan ketadi. Shu ah olda yarim tunda uni uyga olib keladilar. Ertasiga mashhur tabiblar maslahatga to'planib, qon olmoqqa qaror beradilar. Ammo buning foydasi bo'lmaydi. Uch kun hushsiz yotgan Alisher Na oiy 1501 yilning 3-an arida afot etadi. Butun xalq: shohdan gadogacha, olimdan cho'pongacha, shoirdan dehqongacha ulug' farzandining o'limiga qayg'u a iztirob bilan motam tutadi.

1501 yilning boshida Na oiy kasallikdan afot etdi. Butun Hirot xalqi oʻzining buyuk shoiri bilan xayrlashishga chiqdi a 7 kun da omida motam tutdi.

Na oiy oʻz ijodi bilan oʻzbek adabiyotining soʻnggi ri ojini belgilabgina qolmay, Mo arounnahr a Xurosonning butun maʼna iy madaniyati taraqqiyotiga juda katta taʼsir koʻrsatdi. Uning asarlari, sheʼriyati qayta-qayta koʻchirilib, xalq orasida keng tarqalib, shoirlar uchun maktab azifasini oʻtadi, madrasalarda keng oʻrganildi.

Alisher Na oiy ijodini oʻrganish, uning ilmiy tahlili boʻyicha soʻnggi yillarda qator taniqli tadqiqotchilar ish olib bordilar a bugungi kunda ham Na oiyning merosi koʻpgina olimlarimizni ilhomlantirib keladi. Hozir maktablar, xiyobonlar, koʻchalar buyuk shoirimiz nomi bilan yuritiladi. Uning nomida Oʻzbekiston Da lat mukofoti taʼsis etilgan.

ALISHER NA OIY

(1441-1501)