Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

La revanche de Dieu 
Йигирманчи асрнинг биринчи ярмида интеллектуал элита вакиллари, 
қоида тариқасида, иқтисодий ва ижтимоий модернизация инсон ҳаётининг 
муҳим қисми бўлган диннинг ролини кучсизлантиришга олиб келади, деб 
ҳисоблашган. Бу тахминга уни мамнуният билан қабул қилганлар ҳам, ушбу 
тенденция ҳақида нолиганлар ҳам қўшилишган. Модернизация атеист-
адептлари мавжуд динларнинг асосини ташкил этган бидъатлар, афсоналар, 
иррационализм ва диний маросимларнинг илм-фан, рационализм ва 
прагматизм томонидан сиқиб чиқаришини олқишлаганлар. Вужудга келаётган 
давлат толерант, рационал, прагматик, прогрессив, инсонпарвар ва дунёвий 
бўлиши керак. Бошқа тарафдан хавотирга тушган консерваторлар диний 
эътиқод, диний институтлар ва инсоннинг индивидуал ва жамоавий ҳулқ-
атворига таъсир этувчи диннинг ахлоқий дастуриламали йўқ бўлиб кетишнинг 
даҳшатли оқибатлари тўғрисида огоҳлантирганлар. Бунинг якуний натижаси 
– анархия (ҳокимиятсизлик), аҳлоқсизлик, цивилизациялашган ҳаётнинг издан 
чиқиши. “Агар сиз Худони улуғлашни хоҳламасангиз (У эса – рашкчи 
Худодир), унда Гитлерни ёки Сталинни ҳурмат қилишингизга тўғри келади” – 
дейди Т.С. Элиот. 
Йигирманчи асрнинг иккинчи ярми бу умидлар ва хавотирлар асоссиз 
эканлигини кўрсатди. Иқтисодий ва ижтимоий модернизация глобал миқёсга 
эга бўлди ва шу вақтнинг ўзида диннинг глобал тикланиши юз берди. Жил 
Кепел уни 
la revanche de Dieu,
деб номлаган тикланиш ҳар бир қитъага, ҳар 
бир цивилизацияга ва деярли ҳар бир мамлакатга кириб борди. Кепел 
таъкидлагандек, 70-йилларнинг ўрталарида секуляризация (
черков ёки 
монастир мулкини давлат мулкига айлантириш, дин таъсиридан чиқариш
) ва 
атеизм билан диннинг қотиб қолиш курси “қарама-қарши томонга” бурилди. 
Янги диний ёндашув вужудга келди, энди унинг мақсади дунёвий 

---

қадриятларни қабул қилиш эмас, балки керак бўлса жамиятни ўзгартириш 
орқали жамиятни ташкил қилишнинг муқаддас асосларини қайтаришдир. Кўп 
усуллар билан ифодаланган ушбу ёндашув муваффақиятсизликка дучор 
бўлган модернизацияни, унинг барбодини ва боши берк ҳолатини Худодан 
четлашиш билан изоҳлаб, рад қилишни тарғибот қилади. Бу энди 
aggiornamento 
бўртирилиши 
эмас, 
балки 
“Европанинг 
иккинчи 
чўқинтирилиши”, мос равишда бошқа мақсад бу исломни модернизация 
қилиш эмас, балки “замонавийликни исломлаштириш”дир 
[c.139]
Ушбу диний тикланиш илгари у ерда бўлмаган янги издошлар 
орттирган, баъзи динларнинг қисман экспансияси (кенгайиши) билан боғлиқ. 
Бироқ кўпроқ даражада бу ўз жамоаларининг анъанавий динларига қайтган, 
уларга янги кучлар олиб кирган ва уларга янги маънолар берган инсонлар 
билан боғлиқдир. Насронийлик, ислом, яҳудийлик, ҳиндуийлик, буддавийлик 
ва православлик – уларнинг барчаси бир вақтлар оддий этиқод қилувчи 
бўлганлар томонидан садоқат ва эътиборнинг кўтарилишини бошдан 
кечирмоқда. Ушбу динларнинг барчасида диний ақидаларга мувофиқ диний 
таълимот ва институтларни қаътий равишда тозалашни, индивидуал, 
ижтимоий ва жамоавий хулқ-атворни ўзгартиришни даъват қиладиган 
фундаметалистик ҳаракатлар вужудга келди. Фундаменталистик ҳаракатлар 
сезиларли даражада кўзга ташланади ва аҳамиятли сиёсий вазнга эга бўлиши 
мумкин. Бироқ улар фақат йигирманчи аср охирида инсон ҳаётини 
шакллантирадиган янада кенгроқ ва фундаментал диний оқимлар юзасидаги 
тўлқинлардир. Дунё бўйлаб диннинг янгиланиши фундаменталист-
экстремистлар ҳаракатларининг чегарасидан анча ташқарига чиқаяпти. Гоҳ у, 
гоҳ бу жамиятда у одамларнинг кундалик ҳаётида ва ишларида, ҳамда 
ҳукуматларнинг фаолиятларида ва лойиҳаларида ўзини намоён қиляпти. 
Дунёвий конфуций маданиятидаги маданий тикланиш Осиё қадриятларини 
қабул қилиш шаклини оляпти, аммо дунёнинг қолган қисмида бу диний 
қадриятларнинг тасдиғи сифатида намоён бўляпти. Жорж Вайгел 

---

таъкидлаганидек: “дунёнинг десекуляризацияси йигирманчи аср оҳиридаги 
асосий ижтимоий ҳодисалардан биридир”. 
 
Диннинг ҳар ерда ҳозирлиги ва аҳамияти, айниқса, собиқ коммунистик 
мамлакатларда яққол намоён бўлади. Диний тикланиш, мафкуранинг қулаши 
натижасида вужудга келган бўшлиқни тўлдирган ҳолда, диний қайта 
тикланиш Албаниядан то Ветнамгача бўлган давлатларга тарқалиб кетди. 
Россияда православликнинг қайта тикланиши юз берди. 1994 йилда 25 ёшдаги 
русларнинг 30 фоизи атеизмдан Худога ишонишга ўтишганини айтишган. 
Москва ва Москва вилоятларидаги фаол черковлар сони 1988 йилдаги 50 тадан 
1993 йилда 250 тага кўпайди. Сиёсий раҳбарлар