Турк адабиёти тарихи

RUBOIYLAR

Yomonlik etib, yaxshilik istar esa kim,

Bilgilki, o‘shal kimsaning iymoni yarim

Besh qo‘ldek ayon-ku arpa ekkan kishiga

Bermasligi bug‘doyni xudovandi karim!

Men xastayu zoru notavon yor g‘amidan,

Ko‘zdan yosh emas, oqadi qon yor g‘amidan.

Bo‘g‘zimga yetar bo‘lsa-da jon, yor g‘amidan,

Yo Rabbim, ayirma hech qachon yor g‘amidan¹.

(Ergash Ochil tarjimasi)

SULTON VALAD
(1226­–1312)

Karmanada tug‘ilgan Sulton Valad Mavlono Jaloliddin Rumiyning to‘ng‘ich o‘g‘lidir. U bir umr otasining tarbiyasini olgan, mavlaviylar muhitida tarbiyalanib voyaga yetgan zot. Konya va Shomdagi eng mashhur madrasalarda tahsil olib, ilohiy bilimlarni chuqur egalladi. Otasi J. Rumiy vafotidan so‘ng mavlaviylar suluki shayxi Husomiddin Chalabiy bo‘ladi, keyin S. Valad shayx bo‘lib, Rumiy ta’limotini elga tanitmoq uning umrlik maqsadiga aylandi. S.Valadning shaxs sifatida shakllanishida Shams Tabriziyning ta’siri ham kuchli bo‘lgan. Sulton Valad shoir sifatida otasi Jaloliddin Rumiy darajasiga yetolmasa-da, uning tashkilotchiligi kuchli edi. U bir umr otasining ta’limotini rivojlantirish va targ‘ib qilishni o‘ziga maqsad qilib qo‘yadi. J.Rumiy asos solgan “mavlaviylik” tariqat o‘laroq Sulton Valaddan boshlanadi, keyinchalik o‘g‘li Orif Chalabiy ham shu ishni davom ettiradi.

Sulton Valad buyuk faylasuf bo‘lmasa-da, mavlaviylik tariqatining ba’zi qoidalarini ishlab chiqdi. Uning asarlari mazmuni ham mavlaviylik tariqati xususida bo‘lib, asosan didaktik ruhdadir. Sulton Valadning bobosi Bahoiddin Valad va boshqa o‘ziga zamondosh shayxlar haqida yozib qoldirganlari ayniqsa ahamiyatlidir. Rumiyning ba’zi asarlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri Valad yozib qoldirgan manbalardan olingan.

Sulton Valad turk tilida yozilgan ilk she’rlar namunasini bergan shoir sifatida ham qadrli. Tasavvufiy ruhda bo‘lgan, mavlaviylik ruhiyatini keng xalq ommasiga singdirish uchun yozilgan turkiy she’rlarning uslubi o‘ziga xosdir. Sulton Valadning devonida uch masnaviysi – “Ibtidonoma” (1291) “Rubobnoma” (1301) “Intihonoma” va “Maorif” nomli nasriy asari bor. Shoirning adabiy merosi asosan fors tilida bo‘lsa-da, devonda turkcha-forscha, turkcha-forscha-rumcha aralash baytlar, hamda turkcha she’rlar uchraydi. Jami 156 baytni tashkil qilgan “Rubobnoma”dagi bu turkiy she’rlar 1301 yilda Kichik Osiyoda yozilgan sanasi aniq bo‘lgan ilk turkiy yozma adabiyot namunasidir. Shoirning turkcha devonini birinchi marotaba 1925 yilda Valad Chalabiy Izbudaq “Devoni Turkiy-i Sulton Valad” nomida jamlab e’lon qilgan. Devonda asosan shoirning turkiyda yozgan adabiy merosi va masnaviylaridan parchalar olingan. Adabiyotshunos olim Majdut Mansur o‘g‘li 1958 yili “Sulton Valadning turkcha manzumalari”ni tayyorlab nashr ettirdi. Shoirning turkiy tildagi adabiy merosi adabiyotshunoslikda “ilk saljuqiy she’rlar” nomida ham ataladi.

Sulton Valadning adabiyot oldidagi asosiy xizmati tasavvufiy, falsafiy ruhda turk tilida birinchi bo‘lib asar yaratganidir. S.Valad asarlari mazmunan va shaklan yangilik bo‘lmasa-da, o‘sha davr adabiy mahsuli, til xususiyatlari jihatidan qimmatbaho merosdir. Turk tilida adabiy asarlar yaratishga turtki bergan shoir mavlaviylikni sodda tilda, oddiy misollar bilan tushuntirishga harakat qiladi. Tomchi suv ummonga singib ketganidek, inson ruhi ham abadiyatga singib ketishini uqtiradi. Ko‘zni ochib “tomchidek dengiz sari to‘g‘ri yurish, tomchidek dengizga qorishib mangu qolish” ya’ni abadiy ruh saltanatida bo‘lish har bir so‘fiy uchun maslakdir. Sulton Valad so‘fiy shoir sifatida, asarlarida davr adabiy muhitini aks ettiraoldi-ki, bugungi kun uchun bu juda ahamiyatlidir.