|
Tilning aniqligi, tushunarliligi va serqirraligi. Kichkintoylar asarlarining tili grammatik jihatdan umumadabiyotga mushtarak bo‘lgani holda, bolalarcha tafakkur qilishning ifodaviy vositasi ham. Bunda bolalar adiblarining tilshunoslik mahorati muhim rol o‘ynaydi. Negaki, bolalar kitobxonligida asar til xususiyatlari muhim rol o‘ynaydi. Jamiyat taraqqiyotida tilning o‘zgarib, boyib borishi ayon. Har bir davr yosh avlodining so‘z boyliklari imkoniyati turlicha bo‘ladi. Tushuncha va ifodalarning bola yosh xususiyatlariga mos bo‘lishiuning adresliligini ta’minlaydi.
Jamiyatda ro‘y bergan o‘zgarishlar adabiyotda o‘z aksini topar ekan, bolalar adabiyoti ham bundan mustasno emas. Shu ma’noda, bugungi bolalar adabiyoti til xususiyatlari, emotsionalligi jihatdan-da, “kechagi”dan bir muncha farq qiladi. XX asrning boshlarida bolalar adabiyotida ham ifoda va iboralarda o‘sha davr ruhidan tashqari, yosh xususiyatlari umumiyligi ko‘zga tashlanadi. Ya’ni, ularda bolalar kitobxonligining adresliligi nazarda tutilmagan. Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi kichkintoylarning lug‘at boyligi (leksikoni) o‘smirlarga nisbatan alohidalik kasb etishi uning keyingi taraqqiyot davrida ko‘zga tashlanadi.
1940-80-yillar bolalar adabiyotida ham ijtimoiylashuv yetakchilik qilgan esa- da, kichkintoylarning til xususiyatlariga qisman e’tibor berilgan. Aytaylik, Sh.Sa’dullaning “Yil fasllari” she’ridagi:
Milt etib chiqdi quyosh,
Dedi: - Do‘stlar, qish odosh,–
misralaridan uning maktabgacha yoshdagi bolalarga mo‘ljallangani anglashiladi. Bunda ular nutqiga xos lug‘at aks etgan. Ta’kidlab ko‘rsatilgan so‘zlar aynan 2-6 yoshdagi bolalarning taqlidchilik, erkalash ohanglariga mos. Shoir bunday serjilo nutq zamirida bahor fasli tashrifini shu yoshdagi kichkintoylar hali sezishga ulgurmagan ikki xususiyatini – bahor qishdan so‘ng kelib, qishga xotima ekani, uning tugashi (“qish odosh”) hamda endilikda iliq kunlar (“miltillab quyosh chiqishi”) boshlanishini kichkintoy o‘quvchi saviyasiga muvofiq ma’lum qilmoqda. Yoki, shoirning:
Dala-dashtda tindi ish, Keldi mehmon bo‘lib qish. (Qish emas, u – qorbobo, Sovg‘alari bor bobo.) –
she’rida ham kichkintoy bola tasavvuri o‘z ifodasini topgan. Yosh bola nazdida, yangi yil, qorboboning sovg‘a ulashishi – qish ramzi. Ularning qishni intiqlik bilan kutishlari ham shundan. Zero, shoir qish ta’rifida teran, qisqa va obrazli ifoda bilan kichkintoy olamini yorqin aks ettirishga erishgan. Uning ta’sirchanligi va bir necha avlod bolaligining sevimli she’ri ekani ham shundan.
Bolalarning lug‘at boyligi ularning saviyasini belgilovchi asosiy mezon. Ular ma’nan ulg‘aygani sari voqelikni o‘zlashirish imkoniyatlari, til boyliklari orta boradi. Jamiyat taraqqiyoti bu tamoyilni yanada orttiradi. Yosh avlodning did- saviyasi, tafakkuri o‘sishida so‘z boyligi, ularning ma’no qirralaridan kengroq foydalanish muhim ahamiyatga ega. Zotan, bolalar adabiyotining tili endilikda shu jihatdan rang-baranglik kasb etayotir. E.Vohidovning bolalar uchun yozgan “Olma” she’ri shunday so‘z jilolanishiga ega:
Men sizlarning
Olmangiz. Xomligimda Olmangiz.
Nortojiga o‘xshab so‘ng Voy qornim, deb Qolmangiz.
Ma’lumki, turkiy xalqlar she’riyatida tajnisli qofiyaga asoslangan lirik janr – tuyuq mavjud. Bunda shakldosh so‘zlar mo‘jazgina matn doirasida turli ma’nolarda va o‘rinli qo‘llanadi. Bu esa shoirdan yuksak badiiy mahoratni talab qiladi. Shuningdek, tuyuq ona tilining go‘zalligidan zavqlanish, uning beqiyos imkoniyatlari bilan faxrlanishga asos bo‘lar ekan, bolalarni bu badiiy san’atga o‘rgatish maqsadi ko‘zlanganiga shubha yo‘q. Ta’kidlangan so‘zdagi ikki xil ma’no
meva (olma) va harakatni bildiruvchi buyruq fe’li (olmoq) she’r mazmunini osongina yod olish bilan birga, ona tilimizning serjiloligini ham namoyon qiladi. Bu
shoirning “Qarag‘ay” she’rida ham kuzatilgan. Unda o‘rmonda tik o‘sadigan doimo yashil turuvchi ignabargli daraxt (qarag‘ay) bilan tilimizda o‘z yoki o‘zga shaxsini bo‘rttirib ko‘rsatish, yuqorilash uchun ishlatiladigan ibora (akang qarag‘ay) omonimi hamda qaramoq fe’lidan yasalgan paronim so‘zidan (qaragay) o‘rinli foydalanilgan.
Bo‘yin cho‘zib Qarag‘ay, Yon-atrofga Qaragay,
Der u :
Barcha daraxtdan Baland akang– Qarag‘ay.
Anglashiladiki, kelajakda o‘tkir idrokli, keng mushohadali bolalarni tarbiyalash, ona tili va o‘z yurti boyliklarining haqiqiy egasi bo‘la oladigan avlodni voyaga etkazishda mazmundor, serqirra asarlarning ta’siri katta. Shu ma’noda, tilning aniqligi, yorqinligi, yoxud, serqirraligi jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanib boraveradi. Ijodkorlarning o‘ziga xos tasvir uslubi, ramziy ko‘chimlardan foydalanish mahorati, poetik obrazlarning yangilanishi bilan badiiy so‘z kamalakday jilolanadi. “Aslida biz hayratga tushadigan narsalarnigina o‘qishimiz zarur”,– degan edi V.Gyote. Bu jihat bolalar adabiyoti uchun yanada muhim hisoblanib, ular kitobxonligining adresliligini ta’minlaydi desak, xato bo‘lmaydi.
Aslini olganda umumadabiyotda ham kitobxon har xil toifaga bo‘linadi: o‘z tafakkuri, qiziqish va didiga qarab u yoxud bu janrdagi, yo‘nalishdagi asarlarni mutolaa qiladi. Bolalar kitobxonligida bu jihat ham yo‘q emas. Ammo ularning yosh xususiyatlari bilan bog‘liq tabiiy jarayon bolalar adabiyotining adresliligini belgilaydi.
Pedagogika va psixologiyada turli yosh davrlari ruhiyatining bir-biridan sezilarli farqi asoslab berilgan. Xususan, chaqaloqlik, ilk bolalik, maktabgacha ta’lim yoshi, kichik maktab yoshi, o‘smirlik, o‘spirinlik, yoshlik, yetuklik va keksalik davrlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga, sifatlarga ega bo‘lib, ular bir-biridan odamning xronologik yosh ko‘rsatkichlariga ko‘ra emas, balki shu davrda inson ruhiyatida kechadigan hodisalar, ro‘y beradigan o‘zgarishlar uning ruhiyatidagi umumiy qonuniyatlarga binoan ham farqlanishi ta’kidlangan. Bolalar qalbini badiiy tadqiq etish, bolalikni badiiyat ko‘zgusida butun borlig‘icha aks ettirish, aniqrog‘i, bola dunyoqarashi, botiniy va zohiriy takomillashuvi hamda ijtimoiy-axloqiy jihatdan shakllanish pillapoyalarini ko‘rsatishni maqsad qilib belgilagan adabiyotijodkordan o‘z o‘quvchisining yosh xususiyatlari, ruhiyati, saviyasi va qiziqishlarini nazarda tutishni talab etadi. Shunga ko‘ra bolalar kitobxonligida quyidagi uch asosiy bosqich o`zaro tafovutlanadi:
2 yoshdan 6-7-yoshgacha – maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar kitobxonligi;
7-yoshdan 11-12 yoshgacha – kichik maktab yoshdagi bolalar kitobxonligi;
12-13 yoshdan 16-17 yoshgacha – o‘smirlar kitobxonligini tashkil qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
