Ақлий ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг хотира хусусиятларининг назарий асослари ва илмий манбаларда ёритилганлиги

Хотиранинг нерв-физиологик асослари
Есда олиб қолиш нерв тизимининг эгилувчан, яъни ўзгарувчанлик, қўзқатувчилар таъсирида ўзида гўё бир из қолдирисб, сақлаш имконияти туфайли юзага келади. Ҳар қандай инсоннинг мияси эгилувчаниик хусусиятига эга бўлиб,
унинг даражаси ҳар хил бўлади. Шахс хотирасининг сифати миянинг фаоллиги ва турли фаолиятга тўғридан-тўғри боғлиқ равишда ривожланади. Атрофни ўраб олган борлиқни фаол билувчи киши ўз мияси фаолиятини тўхтовсиз кучайтиради. Шу билан бирга
унинг эгилувчаниик даражасини оширади. Мия эгилувчанлиги вақтинча пасайиши, хотира самарасининг сусайиши, баъзи пайтда одамнинг толиқишига сабаб бўлади. Дам олгандан кейин яна тикланади. Одатда мия эгилувчанлиги ёш ўтиши билан
сусаяди. Масалан. кекса кишилар гапларидан адашиб кетади, илгари гапирганлари седан чиқиб, ўша гапни такрорлайверадилар. Мия эгилувчанлигининг кўрсаткичи бош мия пўстлоғида муваққат нерв алоқаларини тезликда вужудга келиши, давомли
сақланиши ва уламинг тез, осон жонлантирилиши ҳисобланади. Муваққат нерв алоқалари ассосиасияларни ҳосил қилувчи физиологик механизмдир. Ассосиасия бизнинг хотирамизда мустаҳкамланган ва онгимизда қайд қилинган айрим воқеа ҳодисаламинг о ъзаро боғланишидир. Бирор буюмни эсда олиб қолиш. бошқа
буюмлар билан боғлаш орқали анлалга оширилади. Бу ўринда академик И.П.Павловнинг қуйидаги сўзлари жуда характерлидир. "Муваққат нерв боғланишлари деб ёзади И. П. Павлов ҳайвонот оламида ва бизнинг ўзимизда ҳам бўладиган энг
умумий физиологик ҳодисадир. Шу билан бирга психик ҳодиса ҳатндир,турли-туман ҳаракат; таассурот бе ъИмаса ҳарфлар, со зла р ва фикрлар оъртасида пайдо бўладиганбоғланишлар-ки, бу боғланишламипсихологлар ассосиасияиар деб атайдиларн.
Хотира, яъни эсда олиб қолиш, идрок қилинаётган нарсалардан ҳосил бўлган образлар ўртасида ассосиасияламинг юзага келишидан иборатдир. Шу боис инсон хотирасидаги ассосиасиялар 3 турга ажратилади. Булар ёндошлик ассосиасияси,ўхшашлик ассосиасияси ва қарама-қарштлик ассосиасияларидан иборатдир. Ёндошлик ассосиасиясининг асосида вақт ва фазовий муносабатлар ётади.
Бошқача қилиб айтганда, ёндошлик ассосиасияси бир неча нарса ёки ҳодисалами айни бир вақтда ёки кетма-кет идрок қилишдан ҳосил бўлади. Масалан, боғчада боласи ҳар куни ўзимнг тарбиячи опаси ва тарбияланаётган гуруҳини идрок қилади.Кейинчалик, яъни катта бўлгандан сўнг боғчасини эсласа тарбиячи опаси ва аксинча, тарбиячи опасини эсласа, боғча гуруҳи кўз ўнгида гавдаланади.Ҳозирги пайтда идрок қилинаётган нарса билан илгари идрок қилинган нарса
ўртасида маълум ўхшашлик бўлса, бу нарсалар ўртасида ўхшашлик ассосиасияси ҳосил бўлади. Масалан, бола дастаwал боғчага келган пайтида боғча мудирасининг ташқи кўриниши, овози ва муносабатларини ўз онасига ўхшатиши мумкин. Кейинчалик бола онасини кўрганда, мудира опасини ва аксинча мудира опасини кўрганда онасини эслайдиган бўлиб қолади. Бу иккала одамнинг бола тасаwуридаги образлари ўртасида ассосиасия ҳосил бўлади, Ҳозирги идрок қилинаётган нарсалар билан илгари идрок қилинаётган нарсалар ўртасида қарама-қарши белгилар ва хусусиятлар бўлса, бундай нарсалар ўртасида
қарама-қаршилик ассосиасияси юз беради. Масалан ёз-қиш, иссиқ-совуқ каби нарсалар ўртасида қарама-қаршилик ассосиасиялари ҳосил бўлади.кутубхонаси Шундай қилиб, хотиранинг нерв-физиологик асосида бош мия пўстида ҳосил
бўладиган шартли рефлекслар, турли ассосиатив боғланишлар вотади. Лекин, одам эсда олиб қолиш пайтида ассосиасияиар ҳосил бўлганлигини мутлақо сезмайди. Ҳар хил ассосиасияламинг ҳосил бўлганини одам кейинчалик бирор нарсани эсга тушириш
пайтида бўлади. Хотиранинг нерв-физиологик механизмлари хусусида тўхталар эканмиз, сўнгги йилларда техниканинг ғоят тез ривожланиши натижасида турли эсда олиб қолувчи
аппаратларга бўлган эҳтиёж бениҳоя кўпайиб кетганлигини таъкидлаш жоиз. Бу ўз навбатида хотиранинг нерв-физиологик механизмларини психолог ва физиологлардан
ташқари инженерлар, биохимиклар, генетиклар ҳамда кибеметиклар томониданн ўрганилишига олиб келди. Натижада хотиранинг нерв физиологик механизмларини тушунтирувчи бир қанча янги назариялар майдонга келди. Ана шундай
назариялардан энг муҳими молекулаламинг ўзгариши билан боғлиқ бўлган биохимик назариядир. Бу назарияга кўра бирор нарсани эсда олиб қолиш ва эсда сақлаб туриш махсус тузилишни ўзгариши билан боғлиқдир. Ўтказилган текширишларга
кўра, бирор нарса эсда олиб қолинганда, асосан нерв ҳужайраларининг (нейронламинг) дендрит шохлари таркибида ўзгариш юзага келади. Улар қандайдир бошқачароқ
тузилишга кириб оладилар. Дендритлар тузилишидаги ҳосил бўлган о^гариш дарров ўтиб кетадиган бўлмай, анча мустаҳкам бўлади. Шу сабабли эсда олиб қолган нарса
узоқ вақт хотирада сақланиб туради.