Aliher Navoiyning ilmiy filologik merosi

Nasriy asarlari

  Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-talimiy va ilmiy-falsafiy yonalishdadir.

Mahbubul-qulub (1500-01) Navoiyning songgi yirik asari bolib, unda ulug mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, toplagan boy tajribasi oz yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda Soriun-nosning afol va ahvolining kayfiyati (1), axloqiy muammolar (2), mutafarriqa favoyid va amsol surati (3) masalalari ifodalangan.
Xamsatul-mutahayyirin(Besh hayrat,1494) asarida ustozi va dosti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi.

Holoti Sayyid Hasan Ardasher (1488-89), Holoti Rahlavon Muhammad(1493) asarlari manoqib-holot yonalishida bolib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.

  Munshaot (1498-99) Navoiyning maktublari toplami (jami 88 ta xat) bolib, ular soginchlik xatlari, navroz tabriklari, taziyanomalar, siyosiy ogitlar, sulhnomalar va boshqa yonalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 1480-1490 yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo'ldi. Shoir ”Hamsa” dan keyin ko'p o'tmay ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi u 1488 yilda yozgan ”Tarixi muluki ajam” shularning biri edi. Bu asar ”Muhokamatul ul-lug'atayinda” da ”Zubdat ut-tavorix” deb ham ataladi. Kitobning asosiy g'oyasi o'tgan shoxlarning hayoti qilgan ishlari orqali zamondoshlariga ibrat saboq bermoqdir. Dunyoda nimaiki bor o'tkinchidir. Birginda narsa boqiy, u ham bo'lsa, adolatdir. Navoiy Xusayn Bayqaro ni shunday adolatparvar shoxlardan xisoblaydi va uning tarixni yozajgini aytadi biroq uning niyatlari amalga oshmay qoldi. Shuningdek Navoiyning ”Tarixi anbiyo va hukamo”, ”Siroj ul-muslimin” asarlari ham ibrat va pand mazmunini ko'zda tutgan edi.
  1491 yilda muammo janriga bag'ishlangan ”Risolayi muammo” risolasini yozdi. Hadislar asosida 40 ruboyini o'z ichiga olgan ”Arbain” ham shu yillari yuzaga keldi.

  1495-1496 yillarda ”Nasoyim ul-muhabbat” ni yozib tugatdi. Bu asar sharqda o'tgan mashhur shayqlar so'fiylar hayoti haqida ma'lumoit beruvchi tazkira edi. Bu taskira Abdurahmon Jomiyning ”Nafohat ul-uns” nomli kitobining erkin tarjimasi edik. Alisher Navoiy uni yangi ma'lumotlar bilan boyitdi, birinchi navbatda turkiy xalq vakillariga keng o'rin ajratdi 750 shayx haqida ma'lumot beruvchi bu asarda tasavvuf tariqatlari, qonun qoidalari so'fiylarga hos hususiyatlar ular hayotiga kasb koriga oid lavhalar o'rin olgan bo'lib tasavvufni o'rganishda muhim ahamiyatga ega. Jumaladan, uning Yassaviyga oiud ma'lumotlari qimmatli hisoblanadi. 1998 yilda Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” ni qayta ko'zdan kechirib to'ldirdi shoirlar adadi 459 taga yetqazdi. Shu yil yoshligidan qalbida muhrlanib kelgan ”Mantiq ut-tayr” ga javob yozadi.

  1500 yil ohirlarida yozgan ”Mahbub ul-qulub” asari uning so'ngi asari bo'lib qoldi. ”Mahbub ul-qulub” tuzilishiga ko'ra uch qismga bo'linadi