Algoritmlash p65. p65

X  bob.  DASTURLASH  ASOSLARI
Tokchalar uchun  ba‘zi  chegaralashlar
Shu  vaqtgacha  Saralovchi  M   ning  tokchalariga  istalgancha 
buyum   qo‘ygan  edik,  le k in   «tokcha  k o ‘tara  olm asa-chi  yo ki 
tokchaga  sig‘m asa-chi»  degan  savolni  berganim iz  y o ‘q  edi. 
Hayotda  har  qanday  tokcha  qandaydir  m a‘noda  chegaralangan 
bo ‘ladi.  Ba’zan  tokcha  b ir  necha  x il  chegaralashga  ega  bo ‘ladi, 
ya’n i,  masalan,  shkaf tokchasi  ham  hajm  jih a tid a n   (5x6x7  m etr 
o ‘lcham dagi  q u ti  qaysi  shkaf  tokchasiga  sig‘ adi),  ham  og‘ir lik  
ko ‘tarish  jih a tid a n   (500  kg  yu kn i  qaysi  shkaf  tokchasi  ko ‘tara 
oladi)  ham buyum  xususiyati jih a tid a n   (suv yo ki gazni shkafingiz 
tokchasida maxsus idishlarsiz saqlay olasizm i)  chegaralangan.  Bu 
chegaralashlar har x il tokchaga tu rli x il ko ‘rinishda bo‘lgani uchun 
u la rn i  Saralovchi  M   n i emas  tokchaning xususiyati  deb  ataymiz. 
T okch aning  im k o n iy a ti  chegarasini  b ild iris h   u chu n  y u q o ri 
chegarani  aniqlaym iz.
O ddiy b ir m isol  qaraymiz.  Faqat  ik k ita  raqami bor  Saralovchi 
M  ning tokchalari faqat  0 yoki  1  b irlik  (masalan,  0 va  1  m etr yoki 
0  va  1  kub  m etr  yoki  0  va  1  kg)  o ‘lchamdagi  buyum   m iqdo rini 
saqlay  olsin.  U   holda  1  b irlikd a n   oshib  ketsachi?  U nda  nim a 
qilam iz?
B uni  yo ‘li  oson  ekan,  shunday  qoida  kiritam iz:
Agar  tokchadagi  buyum  m iqdori  b iro r  amaldan  keyin  yuqori 
chegaradan  o rtib   ketsa,  u  holda  bu  tokchaga  buyum  m iqdorini 
yuqori  chegaraga bo‘lgandagi qoldig‘i  o‘ tkaziladi va keyingi ta rtib  
raqam li tokchaga bo‘lganda hosil bo‘lgan butun qismga mos birlikda 
buyum  m iqdori  qo‘shiladi.
Bu  Sizga yangilik emas,  bu kabi ishni o‘n lik  sanoq sistemasida 
b iro r  sonni  ik k in c h i  songa  qo‘shganda yoki  ko ‘paytirganda bajar- 
gansiz:  b iro r xonadagi yig ‘in d i yoki  ko‘paytmaning  10  dan  kich ik 
qism i  (raqam)  shu  xonada  qold irila d i,  dildagi  (o ‘nga  bo‘lganda 
hosil b o ‘lgan butun)  qism  (raqam)  keyingisiga  qo‘shiladi.
Yuqoridagi  m isolda tokchaga  0  yo ki  1  ta  sig‘adi.  Agar tokcha 
to ‘lgan bo‘lsa,  ya’n i unda  1  bo‘lsa,  1  n i  qo‘shsak  sig‘m aydi va bu
195

---

tokcha 0 yozilib keyingisiga  1  o‘tkaziladi.  Quyidagi jadvalda ikkita  
raqam li  tokchalarda  qo‘shish  qanday  olib  b o rilish i  ko ‘rsatilgan: