Aldegidlar, ularning tuzilishi, kimyoviy xossalari, chumoli va sirka aldegidlarining olinishi va ishlatilishi

Formulasi	Nomlanishi
Struktura formulasi
HCHO	Metanal (formaldegid, chumoli aldegidi)
CH3 – CHO	Etanal (asetaldegid, sirka aldegidi)
CH3 – CH2 – CHO	Propanal (propan aldegidi)
C3H7CHO	Butanal (moy aldegidi)
C4H9CHO	Pentanal (valerian aldegidi)
C5H11CHO	Geksanal (kapron aldegidi)
C6H13CHO	Geptanal (enant aldegidi)
C15H31CHO	Palmetin aldegidi
C16H33CHO	Margarin aldegidi
C17H35CHO	Stearin aldegidi

Aldegid gruppachasi bilan bog’langan uglevodorod radikallarining tabiatiga bog’liq holda aldegidlar : to’yingan, to’yinmagan va aromatiklarga bo’linadi :

Umumiy formulasi	Aldegidlar sinfi	Misollar
n>0	To’yingan
n≥2 n≥2	To’yinmagan
	Aromatik

Nomenklatura va izomeriyasi
Aldegid so’zi lotincha Alcohol dehydrogenatus so’zlarining qisqartmasidan kelib chiqqan bo’lib, degidrogenlangan spirt demakdir. Demak aldegidlarda spirtlarga qaraganda ikki atom vodorod kam bo’ladi, masalan :

Jeneva (sistematik) nomenklatura bo’yicha tarmoqlanmagan tuzilishdagi aldegidlarni nomlashda tegishli uglevdorod nomiga “al” qo’shimcha qo’shib aytiladi. Yuqoridagi jadvalga qarang.
Tarmoqlangan tuzilishdagi aldegidlarni nomlashda :

• 
  Uglerod atomli aldegid gruppasi bo’lgan, uglerod atomlarning bosh zanjiri tanlanadi.
  

• 
  Bu zanjirdagi uglerod atomlari aldegid gruppasidagi uglerod atomidan boshlab nomlanadi ;
  

• 
  Uglerod atomlariga muvofiq keladigan alkan nomlanadi;
  

• 
  Alkan nomiga “al” qo’shimchasi qo’shiladi va yon radikallar holati ko’rsatiladi, aldegid gruppasi holati ko’rsatilmaydi.
  

Masalan:

A ldegid, ko’pincha ular oksidlanganda hosil bo’ladigan kislota nomi bilan ataladi. Masalan : oksidlanganda sirka

k islotasi hosil bo’ladi, shu sababli u sirka aldegidi

oksidlanganda propion kislotasi hosil bo’lganligi sababli propion aldegidi deyiladi va xakozo.

Aldegidlarni to’yingan uglevodorodlarning vodorod atomi aldegid gruppaga almashinishidan hosil bo’lgan mahsulot deb qaralgani uchun aldegidlarda ham radikal o’zgarishi bilan gomologik qator paydo bo’ladi va ularda izomeriya hodisasi ro’y beradi. Masalan : pentanal izomerlarini ko’raylik :

Olinish usullari :

1. 
   Birlamchi spirtlarni turli xil oksidlovchilar bilan oksidlab:
   

Birlamchi spirtlar katalizator (Pt) ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlanganda aldegidlar hosil bo’ladi. Platinaga nisbatan ancha arzon mis ham ishlatiladi. Jumladan mis havoda qizdirilib hosil bo’lgan CuO, metanolni oksidlab formaldegid olinadi.

Birlamchi spirtlarni KMnO₄ yoki K₂Cr₂O₇ katalizatorlarida va kons, H₂SO₄ ishtirokida oksidlab laboratoriyada aldegidlar olinishi mumkin. Masalan :

Zn, Cu katalizatorlari yuqori temperaturada (300 – 400^oC) birlamchi spirtlarni aldegidlarga, ikkilamchi spirtlarni esa ketonlarga aylantiradi :

2. 
   To’yingan uglevodorodlarning digologenli hosilalaridan olish:
   

3. 
   Karbon kislotadan olish :
   

Karbon kislotalarni 400 – 500^oC da bug’lantirib, katalizatorlar (ba’zi metallarni oksidlari : (ThO₂, MnO, CaO, ZnO) ustidan o’tkazilganda aldegidlar hosil bo’ladi.

4.