Al-xorazmiy nomidagi urganch davlat universiteti tarix fakulteti

101

2.  Ilmiy bilishning empirik darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar.
3.  Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar.
Dastur tarkibi uslubiy qismining muhim jihati -  empirik tadqiqot
uslubiyati, texnika jarayoni va usullarini asoslashdan iborat.
Sotsiologik  tadqiqot  uslubiyati  -   xususiy  sotsiologik  usullar  majmui 
bo’lib,  undan  empirik  materiallarni  to’plash  va  tizimlashtirish  maqsadida 
foydalaniladi.  Metod  tushunchasi  keng  ma’noda  bilimlar  tizimini 
yuzaga 
keltirish  va  asoslash 
uchun  vositachi  demakdir.  Sotsiologiyaning  usul
sifatidagi  umumsotsiologik  pirintsiplari:  ijtimoiy  voqealikdagi  jarayonlar, 
hodisalarni  bilishdagi  xususiy  printsiplar  va  konkret  usullar  -   matematik- 
statistik  usullar,  sotsiologik  axborotni  yig’ish  usullari:  kuzatish,  so’roq, 
eksperiment va boshqalardan iboratdir.
Sotsiologik tadqiqot texnikasi  -   maxsus  usullarning birligini  anglatib,  u  yoki 
bu  usuldan  unumli  va  o’z  o’rnida  foydalanishni  ifoda  qiladi.  Sotsiologik 
tadqiqot  jarayoni  tadqiqotni  tashkil  etish  usuli,  vositasi,  barcha  bilish  va 
tashkiliy faoliyatning batartib borish jarayonini anglatadi.
Amaliy  sotsiologik  tadqiqot  olib  borish 
jarayonida  konkret  tadqiqot 
usullarining ahamiyati ham katta. Ular yordamida dastlabki empirik ma’lumotlar 
yigib boriladi.  kuyida shular xususida to’xtalib o’tamiz.
So’rov  metodi.  Sotsiologik  ma’lumotlarni  yig’ish  usullaridan  biri  so’rov 
usulidir.  So’rov usuli  yordamida boshqa  hujjatli  manbalarda  uchramaydigan  va 
boshqa  sotsiologik  tadqiqot  usullari  yordamida  olish  mumkin  bo’lmagan 
ma’lumotlar,  axborotlarni olish mumkin.  Shuning uchun, kishilar, ijtimoiy hayot 
jarayonlariga  bo’lgan  munosabatini,  fikrini  sotsiologik  jihatdan  o’rganishda 
so’rov  usulining  ahamiyati  beqiyos  kattadir.  Ayniqsa,  hozirda, jamiyatimizning 
bozor  munosabatlariga  o’tib  borish  jarayonida,  ijtimoiy  kommunikatsiyaning 
roli  ortib  borishi  bilan  so’rov  ususlining  sotsiologik  tadqiqotlar  olib  borishdagi 
o’rni  va  ahamiyat  yanada  ortmoqda.  So’rov  usulidan  dastlabki  sotsiologik 
axborotlarni olish uchun foydalaniladi.
So’rov  turlari.  So’rov  o’z  xarakteri  bilan  og’zaki  yoki  yozma  ravishda 
bo’lishi  mumkin.  Tadqiqotchining  respondent  inglizcha  -   so’z  bo’lib,  javob 
bermoq  ma’nosini  anglatadi,  ya’ni  anketa  savollariga  va  intervyuga  javob 
beruvchi  tushuniladi  bilan  muloqotda  bo’lish  shakli  va  sharoitiga  qarab  so’rov 
yozma  -   anketa  orqali  va  og’zaki  -   intervyu  olish,  yashash joyi  va  uyushgan 
auditoriyada  mehnat  jamoasida,  mahallada,  o’quv  yurtida,  sirtdan  ro’znoma 
orqali,  pochta orqali  anketa o’tkazish va yuzma-yuz, telefon orqali,  guruhli yoki 
inidividual kabi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin.
Formallashtirish  darajasi  bilan  oldindan  rejalashtirilgan  va  erkin,  bir 
marotaba va takror bo’lishi mumkin.  Ekspert so’rovi ham sotsiologik tadqiqotlarda 
muhim  o’rin  tutmoqda.  Olingan  mavjud  sotsiologik  ma’lumotlarni  qayta 
tekshirishda,  ularni  qanchalik  mos  ekanligini  aniqlashda  ekspert  so’rovi  turidan 
foydalaniladi.  Bugungi  kunda  sotsiologik  tadqiqotlar  amaliyotida  so’rov  uslining 
quyidagi turlaridan foydalanilmoqda:
102

1)  Anketalashtirish-bu  ezma  shakldagi  so’rov  bo’lib,  texnikasiga  ko’ra, 
tarqatiladigan(anketa tadqiqotchi  tomonidan tarqatiladi  va yig’ib  olinadi),  matbuot 
orqali,  telefon  eki  teleskop  orqali,  ya’ni  texnik  vositalar  erdamida  (televizor, 
telefonga oid qo’shimcha sifatida) amalga oshiriladigan so’rov turidir.
2)  Suhbatlashish  (interyu)-bu  suxbat  o’tkazuvchilarni  (intervyuer)  bir 
qanchaini  talab  qiluvchi,  ogzaki  so’rov  turidir.  Bu  so’rov  klinik  (respondektning 
subyektiv  dunyosining  samimiyligi),  bir  nuktaga  qaratilgan  (o’rganish  uchun  bir 
asosiy savolni ajratib olish) so’rovlariga bo’linadi.
3)  Sotsiometrik  so’rov  -  bu  guruhdagi  shaxslararo  munosabatlar,  ya’ni 
yaxshi  ko’rish,  yoqtirmaslik,  dustlik,  adovat,  qismat  va  boshqa  jihatlarini 
o’rganishga  qaratilgan.  Bu  so’rov  turi  amerikalik  sotsial  psixolog  J.  Moreko 
tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, u guruh to’planishiga zarurat tugilganda, liderni 
aniqlashda,  jamoada  psixologik  muhitni  aniqlashga  va  boshqa  hollarda 
qo’llaniladi.
4)  Test  o’tkazish  so’rovi  -  bu  maxsus  kayta  ishlangan  vositalar  sxema, 
rasmlar,  takliflar,  savollar  yordamida  shaxsiy  sifat  va  qobiliyatlarni  namoyon 
bo’lishini aniqlaydi.
Testlar  o’z  navbatida  tematik,  birikmali 
(assotsiativ), 
intellektual 
qobiliyatlarni aniqlaydigan, takliflarni yakunlaydigan turlarga bo’linadi.
5)  Ekspert  so’rov  -  bu  olingan,  mavjud  sotsiologik  ma’lumotlarni  qayta 
tekshirish, ularni haqiqatga qanchalik mos ekanligini aniqlash usulidir.
6)  Panel  so’rovlar-bu  kishilarning  doimiy  doirasiga  mo’ljallangan  so’rov 
bo’lib,  u  orqali  muayyan  ijtimoiy  holat  mazmunining  ma’lum  vaqt  oraligida 
nechoglik  uzgarganligini  ilgari  utkazilgan  tadqiqot  dasturi  va  uslubiyati  bilan 
bevosita  taqqoslash  asosida  kaytadan  tekshirib  kurishdir.  Bunday  so’rovlardan 
maqsad  ma’lum  muddat  ichida  ijtimoiy  hodisalarning  taraqqieti,  tanazzuli  eki 
turgunlik jaraenlari  o’ziga  xosliklarini  aniqlashdir.  Ko’pincha  so’rovning  bu  turi 
eksperimental tadqiqotlarga kushimcha ravishda kiritiladi.
7)  Yaxlit  (yalpi)  so’rovlar  -  demografik  jaraenlarni,  jamoatchilik  fikrini, 
aholini  ruyxatga  olishni  o’rganishda  qo’llaniladi.  Yaxlit  so’rovlar  barcha  aholini 
eki  muammo  bilan  bog’liq  bo’lgan  bosh  majmualarning  so’rovini  o’zida  aks 
ettiradi.
So’rov  usulidan  quyidagi  hollarda  foydalanish  mumkin:  1.  o’rganilayotgan 
muammo  bo’yicha  yetarli  darajada  ma’lumotlar  kam  yoki  mutlaqo  bo’lmaganda;
2. tadqiqot predmeti yoki uning ayrim jihatlarini kuzatish imkoniyati bo’lmaganda;
3.  tadqiqot  obyekti  sifatida  ehtiyoj,  manfaatlar,  qiziqishlar,  kayfiyat,  qadriyatlar, 
e’tiqod,  ishonch, yoqlash kabi ijtimoiy yoki  individual  ong elementlarini  o’rganish 
jarayonida;  4.so’rov usulining imkoniyat darajasini oshirish maqsadida qo’shimcha 
tarzda  va  boshqa  sotsiologik  tadqiqot  usullari  yordamida  olingan  empirik 
ma’lumotlarni  qayta  tekshirish  uchun;  5.  muayyan  ijtimoiy  muammo  ustida  olib 
borilayotgan  sotsiologik  tadqiqot  jarayonini  qanchalik  to’g’ri  ekanligini  nazorat 
qilib borishda.
Yuqorida  ko’rsatib  o’tganimizdek,  sotsiologik  tadqiqotlarda  so’rov  usulidan 
yozma ravishda -  anketa orqali va og’zaki -  intervyu olish orqali foydalaniladi.
103

Anketa  (so’rov varaqasi)  so’rov  metodining  m arkaziy  elementi  sifatida.
Anketa orqali  so’rov o’tkazish eng keng tarqalgan so’rov turi hisoblanadi.  Chunki, 
anketa  savollari  orqali  respondentlardan  olinadigan  javoblarni  umumlashtirib, 
guruhlashtirish  bilan  tadqiq 
etilayotgan  ijtimoiy 
muammo 
to’g’risidagi 
jamoatchilik  fikri  oydinlashadi.  Olingan  ma’lumotlarning  qanchalik  to’g’ri, 
obyektiv  va  hayotiy  ekanligi  esa  tadqiqotchilar  tomonidan  tuziladigan  anketa 
savollarining  qanchalik mohirona  va  savodli  ekanligiga bog’liq bo’ladi.  Anketaga 
kiritilgan  savollar  sodda,  tushunarli  va javob  berishga  qulay tuzilishi  shart.  Unda 
respondent  xarakteri,  yoshi,  kasbi,  ma’lumot  darajasi  va  ruhiy  jihatlari  hisobga 
olinmog’i  lozim.  Aks  holda,  anketa  so’rovi  o’rganilayotgan  muammo  to’g’risida 
ishonchli, obyektiv ma’lumotlar bermasligi mumkin.
Anketaning 
umumiy 
tuzilishi. 
Anketa 
so’rovi 
orqali 
empirik 
ma’lumotlarning  aniq,  hayotiy  bo’lishi  -   anketa  o’tkazish  jarayonini  qanchalik 
to’g’ri  tashkil  qilish  bilan  bog’liq.  Anketa  o’tkazishning  asosiy  komponentlari  -  
tadqiqotchi,  so’roqlov  varaqasi  va  respondent  hisoblanadi.  Tadqiqotchi  yoki 
tadqiqot  o’tkazilayotgan  obyektning  rasmiy  va  norasmiy  vakillari,  rahbarlari 
tomonidan  respondentlarga  anketani  tarqatish  va  ularni  to’ldirish  vaqtida  nazorat 
qilishga  yo’l  qo’yilmasligi,  respondent  tomonidan  mustaqil,  o’zgalarning 
maslahatisiz  to’ldirilishi  shart.  Anketa  to’ldirishda  respondentning  ismi-sharifi 
ko’rsatilmasligi  kerak.  Chunki,  anketa  varaqasiga  ismi-sharifini  ko’rsatish  talab 
qilinsa,  o’rganilayotgan  muammo  to’g’risida  salbiy  yoki  e’tirozli  fikr bildirishdan 
cho’chib,  respondent  o’z  fikrini  ochiq-oydin  yozmasligi  mumkin.  Siyosiy, 
ma’muriy  taziyqlardan  yuragini  oldirib  qo’ygan  o’zbek  fuqarosi  buni juda  yaxshi 
tushunadi.  Boshqa  jihatdan  esa,  ko’pchilik  kishilarga  xos,  yuqori  rahbariyatga 
yaxshi  ko’rinish,  boshlig’iga  shaxsiy  sodiqligini  bildirib  qo’yish  maqsadida  ham 
berilgan  savollarga  noreal,  «o’ta  ijobiy»  javob  berib,  kimligini  bildirib  qo’yish 
maqsadida  ismi-sharifini  ataylab  ko’rsatib  qo’yadiganlar  ham  uchrab  turadi. 
Shuningdek,  anketa  savollariga,  tadqiqot  ishiga  qarshi  shaxslar  ham  bo’lishi 
mumkin.  Shuning uchun, respondentlar bilan juda ehtiyot bo’lib,  chiroyli,  do’stona 
muomalada bo’lish zarur.  Anketa  o’tkazish  davomida tadqiqotchidan  yumshoqlik, 
shirinsuxanlik talab qilinadi.
Anketa  tuzish  texnikasi.  Anketa  o’zining  tarkibiy  tuzilishiga  ega.  Anketa 
so’rovi:  1.  eng avvalo,  anketa savollari tizimini  ishlab chiqish jarayonini o’z ichiga 
oladi;  2.  anketa  so’rovini  kim  tomonidan,  qanday  maqsadda  o’tkazilishini  va 
respondentlarga  anketa  to’ldirib  berishni  o’z  ichiga  oladi;  3.  anketa  pasporti  ham 
tarkibda 
muhim 
o’rin 
tutib, 
unda 
respondentning 
ijtimoiy-demografik 
xarakteristikasi  tushuntiriladi.  Bunda  respondentning  yoshi, jinsi,  millati,  ijtimoiy 
kelib chiqishi va holati, ma’lumot darajasi, kasbi, partiyaviyligi, oilaviy ahvoli kabi 
ma’lumotlar aniqlanadi.  Ko’pincha pasport  anketaning oxirida beriladi.  Ko’pchilik 
sotsiologlarning  fikricha,  agar  pasport  anketaning  boshida  berilsa,  respondentni 
cho’chitib  empirik  ma’lumotning  aniq  va  to’g’ri,  hayotiylik  darajasini  pasaytirib 
yuboradi.
Anketadagi  savollarning  turlari,  asosiy  talablar.  Asosiy  savollar  anketa 
tarkibida  markaziy  o’rin  egallaydi.  Chunki,  asosiy  savollarga beriladigan javoblar 
sotsiologik  tadqiqotlarning  asosiy  ma’lumotlari  hisoblanadi.  Anketa  oxirida
104

yakunlovchi  savollar kiritiladi.  O’z mohiyatiga  ko’ra,  yakunlovchi  savollar  asosiy 
savollarning  mantiqiy  davomi  bo’lib,  unda  o’rganilayotgan  muammo  yuzasidan 
respondentning  individual,  qo’shimcha  fikr  va  mulohazalari  olinadi.  Anketa 
so’nggida  tadqiqot  uchun  ko’rsatilagn  beminnat  yordam  evaziga  samimiy 
minnatdorchilik bildirishni unutmaslik kerak.
Anketa 
savollarining 
soni 
ko’payib 
ketmasligi 
kerak. 
Qiziqarli, 
respondentni  zeriktirmaydigan  va  ixcham  tuzilmog’i  lozim.  O’z  shakliga  ko’ra, 
anketa  savollari  ochiq,  yopiq,  yarim  ochiq  va  yarim  yopiq  bo’ladi.  Ochiq 
savollarda respondentga javoblar varianti taqdim etilmaydi, ya’ni u qanday hohlasa 
shunday,  erkin javob  berishi  mumkin  bo’ladi.  Yopiq  savollarda  esa  respondent 
faqat  «ha»  yoki  «yo’q»  tarzida  javob  berishi,  yoki  oldindan  yozib  qo’yilgan 
javoblardan birini tanlashi lozim.
Yarim ochiq  yoki yarim yopiq  savollarda esa respondentga taqdim etilgan javoblar 
variantlaridan  tashqari  «boshqa»  deb  nomlangan  variant  ham  beriladi,  ya’ni 
respondent berilgan javoblardan birini tanlashi yoki o’zining javobini taqdim etishi 
lozim bo’ladi.
Anketa  o’tkazishda  uning  vaqti  10-45  daqiqa  davom  etishi  kerak.  Qisqa 
muddatda  o’tkaziladigan  tezkor  anketa  o’tkazish  muddati  10-45  daqiqadan 
oshmasligi  lozim.  Anketa  o’tkazishning  bunday  usulida  respondentning  uzoq 
mulohaza  qilishiga,  ikkilanishiga  yo’l  qo’yilmaydi.  Savollar  ham  sodda,  qisqa  va 
aniq  qilib  tuziladi.  Natijada  qisqa  muddatda  empirik  sotsiologik  ma’lumotlar 
to’plashga erishiladi.
Og’zaki  so’rov  va  uning  xususiyatlari.  Intervyu  olish  uslubi.  Intervyu 
hozirgi  kunda  eng  ko’p  va  keng  tarqalgan  so’rov  usulidir.  Intervyudan  bu  qadar 
keng  ko’lamda  foydalanishda  radio,  televidenie,  kundalik  matbuotning  roli  katta 
bo’lmoqda.  Shuning  uchun  ham  intervyu  sotsiologiya,  psixologiya,  jurnalistika, 
statistika,  etnografiya,  pedagogika,  boshqaruv  singari  fanlarda  keng  va 
muvaffaqiyatli  qo’llanilmoqda.  Ayniqsa,  hozirda  bozor  munosabatlariga  o’tish 
sharoitida  kundalik  hayotimizda  ro’y  berayotgan jiddiy  o’zgarishlar  to’g’risidagi 
ommaning  ijtimoiy  fikrini  aniqlashda  intervyu  olishning  salmog’i  ortmoqda. 
So’rov  usulining  bu  turida  intervyu  ikki  asosiy  funktsiyani  bajaradi:  1.  muayyan 
voqea-hodisa, jarayon to’g’risida  ma’lumot yig’iladi;  2.  shu bilan birga,  obyektga
-  respondentga intervyu orqali ta’sir ko’rsatiladi.
Sotsiologik  tadqiqotlarda  intervyu  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Eng 
avvalo,  shuni  ko’rsatib  o’tish  lozimki,  intervyu  orqali  empirik  ma’lumotlarni 
yig’ish  shaxsning individual jihatlari bilan ro’baro kelinadi.  Shu  orqali respondent 
to’g’risida,  uning  tadqiq  etilayotgan  muammo  to’g’risidagi  qarashlari,  fikri 
to’g’risida  axborot  olinadi.  Beriladigan  savollarga  nisbatan  respondentning  ruhiy 
reaktsiyasi kuzatiladi va hisobga olinadi.
Intervyu  olishda  tadqiqotchi  respondent  bilan  yaqin,  samimiy,  yuksak 
ahloqiy muomalada bo’lishi  shart.  Beriladigan  savollar  avvaldan puxta  o’ylangan, 
respondentning  shaxsiyatiga  tegmaydigan,  mazmunli  bo’lishi  talab  qilinadi. 
Bunday  shartlar  respondentning  intervyu  so’roviga  jiddiy  munosabatda  bo’lib, 
beriladigan savollarga to’la va har tomonlama javob berishini ta’minlaydi.
105

Intervyu 
olishda  o’ziga  xos 
qiyinchiliklar  ham  mavjud. 
Bunday 
qiyinchiliklarga  eng  avvalo  intervyu  ko’p  vaqt  va  moddiy  sarf-harajatlar  talab 
qilishini  kiritish  lozim.  Har bir  respondent  bilan  ruhiy  munosabat  o’rnatish  zarur. 
Bunga  esa  doimo  ham  erishilavermaydi.  O’ta  injiq,  alamzada,  hatto  tajovuzkor 
respondentlar  ham  uchrab  turadi.  Sotsiologik  tadqiqot  o’tkazish  madaniyati  esa 
intervyu yakunining doimo muvaffaqiyatli va ijobiy tugallanishini talab qiladi.
Intervyu  tayyorlash,  uni  o’tkazish  va  olingan  natijalarni  umumlashtirishning 
o’zi  qiyin jarayon hisoblanadi.  Chunki,  o’rganilayotgan  muammoning  mohiyatini, 
kelib  chiqish sabablarini,  umumiy tendentsiyalarini va uni bartaraf qilish yo’llarini 
o’rganish uchun yuzlab respondentlar bilan muloqotda bo’lishga to’g’ri keladi.  1-2 
intervyu  olish  bilan  tadqiqot  obyekti  bo’yicha  obyektiv  asosga  ega  bo’lgan  ilmiy 
tasavvur hosil qilib bo’lmaydi.
Sotsiologik  adabiyoyotlarga  intervyu  bir  necha  turlarga  ajratib  ko’rsatilgan, 
quyidagilar shular jumlasidandir:
Erkin  intervyu  standartlashtirilmagan -  bunda respondent bilan uzoq,  erkin tarzda 
suhbat  o’tkaziladi.  Respondentga  avvaldan  belgilangan  savollarga  qo’shimcha 
ravishda  savollar bilan ham murojaat  qilish mumkin.  Respondentga erkin va keng 
tarzda  fikr  yuritish  imkoniyati  yaratiladi.  Intervyuning  bunday  turiga  hozirda 
televidenie  orqali  muntazam  ravishda  olib  borilayotgan  «Yuzma-yuz»,  «Tema» 
kabi ko’rsatuvlarni misol qilib olishimiz mumkin.
Standartlashtirilgan  intervyu  -   oldindan  rejalashtirilgan,  muayyan  mavzuning 
qat’iy  belgilangan  doirasidan  chiqmaydigan  turiga  aytiladi.  Intervyuning  bu  turi 
asosan  davlat  rahbarlari,  siyosiy  arboblar,  siyosatchilar,  mas’ul  va  ma’muriy 
shaxslar -  respondentlar bilan o’tkaziladi.
Yarim  standartlashtirilgan  intervyu  esa  qat’iy  belgilangan  savollardan  tashqari 
respondentning yoki tadqiqot obyektining norasmiy jihatlarini  oydinlashtirish,  ular 
to’g’risida  qo’shimcha  ma’lumotlarga  ega  bo’lish  maqsadida  o’tkaziladi.  Ayrim 
kasb  egalari  bilan,  masalan,  artistlar,  mashhur  shaxslar,  tarbiyasi  og’ir  bolalar, 
jinoyatchi  va boshqa  shu kabi  respondentlar bilan  o’tkaziladigan  intervyuni  misol 
qilib olish mumkin.
O’tkazish jarayoniga ko’ra intervyu:  a) ko’cha-ko’yda, b)  guruhli,  v) klinik,  g) 
yo’naltirilgan  kabi  shakllarga  ega.  Muloqot  vositasi  sifatida  esa  chik,  yuzma-yuz, 
telefon orqali yoki yopiq tarzda bo’lishi mumkin.  Ayrim  respondentlar bilan yopiq 
tarzda  intervyu  o’tkazishga  ham  to’g’ri  keladi.  Bunda  respondentning  shaxsi  sir 
tutiladi.  Chunki,  respondent  ochiq  intervyu  berishdan  manfaatdor  bo’lmaydi. 
Ko’pincha,  yopiq  intervyu  davlat  ichki  ishlar  maxsus  bo’limlari  vakillar  bilan, 
ayrim  jinoyatchilar  bilan,  or-nomusni  yo’qotib  pushaymon  bo’lgan  shaxslar  -  
respondentlar bilan olib boriladi.
Intervyuning  har  qanday tipidan kamida  50  dan  ortiq  respondentdan  olingan 
empirik  ma’lumotlar  mazmun jihatdan  guruhlarga  ajratilib,  umumlashtiriladi.  Bu 
esa sotsiologik tadqiqot jarayonining keyingi bosqichida amalga oshiriladi.
Kuzatish  metodi  va  uning  mohiyati.  Sotsiologik  tadqiqotlarda  kuzatish  -
106

dastlabki  empirik  ma’lumotlarni  yig’ish  usuli  bo’lib,  muayyan  maqsadga 
qaratilgan,  oldindan  puxta  o’ylab,  muntazam  olib  boriladigan,  hissiy  qabulga 
asoslangan  bo’ladi.  Bu  usuldan  foydalanishning  o’ziga  xos  afzalligi  shundaki, 
tadqiqotchi  muayyan  darajada  tadqiqot  olib  borilayotgan  obyektidan  mustaqil 
bo’ladi  va  unga  bo’ysunmaydi.  Kuzatish  usulidan  olinadigan  ilmiy  ma’lumotlar 
obyektiv,  xolis  va  hayotiy  bo’lishi  bilan  o’zining  ilmiy  qimmatiga  egadir.  Shu 
bilan birga,  kuzatish  usulidan  olingan  ilmiy  ma’lumotlarda  subyektiv jihatlar  ham 
bo’lishi  mumkin.  Chunki,  sotsiologik tadqiqot tadqiqotchining  ijtimoiy voqelikka, 
jarayoniga  nisbatan  qanday  munosabatda  bo’lishi  va  qay  yo’sinda  tavsiflashi 
asosida boradi.
Kuzatish  usulining  yana  bir  muhim  jihati  uning  muayyan  darajada 
chegaralanganligi  bo’lib,  ko’pincha  tadqiq  etilayotgan  voqelikni  qayta  kuzatish 
imkoniyati  bo’lmasligidadir.  Bu  usulning  yana  bir  zaif jihati  shundan  iboratki, 
kuzatish  orqali  tadqiqotchini  qiziqtirgan  savolga kuzatiluvchining  fikr  va  hukmini 
bilish juda  qiyin.  Barcha  hollarda  kuzatish  hozircha  faqat  so’z  bilan  ifodalanadi. 
Ammo,  ba’zi  xulqiy-ehtirosli  munosabatlarni,  holatlarni  bir  tarzda  yozish  va  so’z 
orqali ifodalash qiyin bo’ladi.
Kuzatish  turlari.  Kuzatish  jarayonining  xarakteriga  qarab  uni  quyidagi 
tiplarga  ajratib  ko’rsatish  mumkin:  nazoratli  ochiq  va  nazoratsiz  inkognito,  to’la 
qamrovli  standartlashtirilmagan  va  qamramaydigan 
standartlashtirilgan,  dala 
sharoitida va laboratoriya sharoitida, ichkaridan va chetdan kuzatish.
Nazoratli,  ya’ni  ochiq  kuzatishda  kuzatilayotgan  guruh  oldindan  ogohlantirib 
qo’yiladi,  nazoratsiz,  ya’ni  inkognito  kuzatishda  esa,  aksincha,  guruh  o’zini 
kuzatilayotganliklarini  sezmaydi.
To’la  qamrovli,  standartlashtirilmagan  kuzatishda  u  aniq  bir  harakat  rejasisiz 
amalga  oshiriladi,  standartlashtirilgan,  ya’ni  to’la  qamramaydigan  kuzatishda 
kuzatishda  kuzatuvchi 
tadqiqot  predmeti 
va  jarayoniga  nisbatan 
aniq 
chegaralangan programmaga asoslanadi.
Dala  sharoitida  kuzatish  obyekti  qilib  sotsial  voqelikning  u  yoki  bu  tomoni, 
jarayoni  olinadi.  Laboratoriya  sharoitidagi  kuzatishda  esa  obyekt  qilib  obyektiv 
voqelikki ma’lum bir darajada moslashtirilgan model olinadi.
Ichkaridan kuzatishda tadqiqotchi kuzatayotgan obyektda ro’y berayotgan ijtimoiy 
jarayonlarda  bevosita  ishtirok  etadi  va  unga  bo’ysunadi,  chetdan  kuzatishda  esa 
tadqiqotchi obyektga nisbatan mustaqil bo’ladi va unga bo’ysunmaydi.
Ichkaridan  kuzatishga  misol  qilib  Amerika  sotsiologi  Uilyam  Uaytning 
«Ko’cha  burchaklari  jamiyati»  kitobida  yoritilgan  1937-yilgi  tadqiqotini  olish 
mumkin.  Avtor,  Italiya  emigrantlari  oilalaridan  chiqqan  yoshlar  ichida  reketning 
vujudga kelish jarayonini  o’rganish niyatida,  shu muhitda uch yarim yil yashagan, 
ular bilan bir xil hayot kechirgan.
Sotsiologik  kuzatish  obyekti  insondir,  shuning  uchun  tadqiqot  jarayonida 
tadqiqotchining  maqsadini  intuitiv holda his  qiilib,  o’z xulq-atvori  yoki  xarakatini 
o’zgartirishi  mumkin.  Natijada,  olingan  ma’lumot  sotsiologning  talabiga  javob
107

bermaydi.  Demak, 
sotsiologik  tadqiqotlarda  faqatgina  kuzatish  usulidan 
foydalanish bilan cheklanib qolmaslik kerak.
Kuzatishning  aniqligi  muammosi  va  uni  ta ’minlash  usullari.  Kuzatish 
usuli  muayyan  voqea  va  hodisalarning  tashqi  jihatlariga  ko’proq  e’tibor  beradi. 
Ijtimoiy 
hodisalarning 
ichki 
harakatlantiruvchi 
kuchlarini, 
rivojlanish 
tendentsiyalarini  aniqlash  uchun  kuzatish  usuli  imkoniyatlari  etarli  emas.  Chunki 
kuzatish  usuli  orqali  olingan  natijalar  urganilaetgan  obyekt  to’g’risida  tula 
ma’lumot  bera  olmaydi.  Bu  usuldan  ko’pincha  sotsiologik  tadqiqotning  dastlabki 
bosqichlarida,  obyekt  to’g’risidagi  dastlabki  tasavvurga  ega  bo’lish  uchun  eki 
sotsiologik  tadqiqotlarning  boshqa  usullari  erdamida  olingan  ma’lumotlarni, 
statistik  xujjatlarni  kushimcha  ravishda  tekshirish  maqsadida  foydalaniladi.  Shu 
bilan birga  sotsiologik  tadqiqotlarda  faqatgina kuzatish  usulidan  foydalanish bilan 
kifoyalanib qolmaslik lozim.
Ammo  kuzatish  usulida  o’ziga  xos  shunday jihat  mavjudki,  unga  muayyan 
darajadagi  cheklanganlikni,  ko’pincha  tadqiq  etilaetgan  voqealikni  katta  kuzatish 
imkoniyatining  bo’lmasligidir.  Shuningdek  kuzatish  usuli  bilan  olingan  ilmiy 
ma’lumotlarda suyektiv jihatlar ham bo’lishi mumkin, ya’ni kuzatish kobiliyati esh 
farqiga, jins  o’ziga  xosliklariga,  temperament  tuzulishiga,  bilimlar jam g’armasiga 
va boshqa xususiyatlarga ham bevosita aloqadordir.  Yana bir zaif tomoni shundaki, 
kuzatish  orqali  tadqiqotchini  qiziqtirgan  savolga kuzatiluvchining  fikr  va  hukmini 
bilish qiyin.
Kuzatish  davrlari va  tartibi.  Sotsiologik kuzatish  olib  borishning  shart va 
talablari quyidagilar:
1. 
Kuzatish  kerakli  saviyada  va  darajada  tashkil  qilinishi  kerak.  Bu  shart 
sotsiologik tadqiqotlar taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lib,  natijalarning  obyektivligini 
ta’minlashga qaratilgan.
2. 
Kuzatishning  muntazamligi.  Kuzatish  muntazam olib  borilmay,  o’lda-jo’lda 
va  ahyon-ahyonda  olib  borilsa,  tadqiqot  obyekti  uchun  xarakterli  holatlar 
kuzatilmay  qolishi  va  oqibatda  kuzatish  natijalari  obyektiv  bo’lmay 
qolishi 
mumkin.
3. 
Kuzatuvchining  xolisligi.  Bu  shart  ta’minlanmasa,  kuzatuvchi  o’zi 
o’rganayotgan  jarayonlarga  ijobiy  yoki  salbiy  munosabat  bildirishi  va  buning 
oqibatida voqealarni subyektiv talqin qilishi mumkin.
4. 
Kuzatilayotgan  obyekt  haqida  mumkin  qadar  ko’proq  ma’lumot  to’plash. 
Obyekt  qanchalik  batafsil  kuzatilsa,  chiqarilgan  xulosalarning  haqiqatga 
shunchalik yaqin bo’lishi uchun imkoniyat yaratiladi.
5. 
Kuzatishning  borishini  va  natijalarini  batafsil  qayd  qilib  borish.  Agar 
shunday  qilinmasa,  xulosa  chiqarish  paytida  kuzatishn  ing  muayyan  natijalari 
e’tibordan  chetda  qolishi  mumkin.  Bu  esa  xulosaning  chala  yoki  noto’g’ri 
bo’lishiga olib keladi.
Kuzatish  asboblari,  kuzatish  natijalarini  qayd  etish  usullari.  Hujjatlar 
ma’lumotlarni  to’plash  usuliga  ko’ra  qo’lyozma,  bosma,  kinoplyonka,  magnit 
lenta,  avtorlik  tipiga  ko’ra  shaxsiy  va  ijtimoiy,  ularni  yig’ish  usuliga  ko’ra 
jamiyatda amal qiluvchi,  tashkilot, kollektiv, korxona faoliyati jarayoniga tashkiliy