Al-xorazimiy nomidagi urganch davlat universiteti

Сурах.  Сочинение.  Т.  VIII.  - Москва:Наука,1973.  -  С.  101.
28

---

ilmi  bo’lgan  shaxs  tomonidan  bitilgan  yagona  tarixiy  manba  bo’lganligi  bilan
77
yanada qimmatlidir  .
Asarda  arab  grammatikasi,  arab-fors  leksikografiyasi,  islom  tarixi,  O’rta 
Osiyoda  hukmronlik  qilgan  sulolalar  hamda  muallifning  memuarlari,  Jand, 
Barchkent, Olmaliq kabi shaharlar haqida ma’lumot aks etgan.
Hajmiga 
ko’ra, 
“Al-Mulhaqot 
bi-s-Suroh” 
asari 
turli 
xildagi 
ma’lumotlardan  iborat  bo’lib,  41  bob  (zikr)  dan  iborat.  Shubhasizki,  biz  uchun 
uning tarixiy qismi, ya’ni boblari muhimdir.
Shular jumlasidan,  Saljuqiylar,  Xorazmshohlar,  “Mo’g’ul  hukmdorlari  va
78
ularning  tarixi  zikri”  qismlari  mavzuimiz  uchun  qimmatli  .  Asarning  bu  qismi 
o’zida  mo’g’ul  hukmdorlari,  Chingizxon  tarixi,  uning  avlodlari  hamda  Chig’atoy 
ulusining  Chopar  (Ja’far)  ibn  Qaydu  (Haydu)  hukmronlik  qilgan  vaqtiga  qadar 
qimmatli va muhim ma’lumotlarni mujassam etgan.
Mo’g’ullar  saroyidagi  xizmatlari  bizning  muallif  uchun  mahalliy  tub 
aholisi  vakili  hamda  musulmon  olimi  sifatida  katta  hurmat-ehtirom  olib  keldi. 
Zero,  u  tarix  ilmida  mutaxassis  bo’lmasa-da,  lekin  o’z  davrining  yetuk 
adabiyotshunosi  va  tilshunosi  hisoblanadi.  Uning  asarini  esa  Chig’atoy  ulusi  va 
Qoshg’ar  madaniyati  tarixiga  bag’ishlangan  entsiklopedik  harakterga  ega  bo’lgan 
mustaqil  ravishdagi  asar  deb  hisoblasak  mubolag’a  bo’lmaydi.  Unda  mo’g’ullar 
bosqinidan  oldin  va  keyingi  davrdagi  diniy,  dunyoviy  hayot,  islom  madaniyati 
markazlari,  O’rta  Osiyo  shaharlarning  olimu-ulamolari,  fozilu-fuzalolari  haqidagi 
ma’lumotlarga  ega  bo’lishimiz  mumkin.  Asarda,  shuningdek,  avtobiografik 
xarakterdagi ko’plab ma’lumotlarga duch kelish mumkin.
Asar  haqqoniy  tarixiy  manba  hisoblanib,  unda  O’rta  Osiyoda  hukmronlik 
qilgan  sulolalar  va  o’sha  davrda  yashab,  ijod  etgan  mashhur  shayxlar-u,  olimlar 
zikri  bitilgan.  Unda  boshqa  qo’lyozma  asarlarda  uchramaydigan  malumotlar  ham 
o’rin  olgan.  Jumladan,  Qoraxoniylar,  Qoshg’ar  va  XIII  asrda  Olmaliqda