Aksonometrik proyeksiyalarda qirqimlarni tasvirlash

Uchinchi usuldan detal aylanish jismlarining yig'indisidan hosil bo'lgan hollarda foydalaniladi. Bu usul "Shatun kallagi" detalining aksonometriyasini qurish misolida ko'rsatilgan (46-shakl).

46-shakl, a da ushbu detal chizmasi keltirilgan. Avval aksonometriya o'qlari qurilib, ularda bitta sirtning ikkinchisiga urinadigan aylana markazlarining proyeksiyalari belgilab olinadi. Shundan keyin bu aylanalarning proyeksiyalari ellipslar quriladi. Agar aylanish sirti, masalan, torning uchastkasi yetarlicha katta bo'lsa, ushbu sirtni aks ettiruvchi oraliq ellipslar ham quriladi.

• 
  o'q bo'yicha detal qalinligini o'lchab qo'yib, kesuvchi tekislikning o'rta chizig'ini rejalashtirib olgandan keyin koordinatalar metodi bilan kesim chizig'i nuqtalarining proyeksiyalari quriladi. Qurilgan kesim shaklini hisobga olgan holda ocherk chizig'i o'tkaziladi va detal tasviri ustidan qalam bilan yurgizib chiqiladi.
  

46-shakl.

Ko'pchilik mashinasozlik detallarining ichki shakli murakkab tuzilgan bo'ladi. Detal ichki shakli yoki yig'ish birligining ichki tuzilishini ko'rsatish uchun aksonometrik proyeksiya bajarishda qirqib tasvirlash usulidan foydalaniladi. U detalni yoki yig'ish birligini koordinatalar tekisliklariga parallel bo'lgan ikkita tekislik bilan shartli kesish hamda detalning ular orasida joylashgan qismini shartli olib tashlash yo'li bilan hosil qilinadi.

Tasvir yaqqolligini kuchaytirish va kesilgan qism shaklini ochib berish uchun kesim yuzasi shtrixlanadi. Shtrix chiziqlari mos koordinata tekisliklarida yotgan va tomonlari aksonometriya o'qlariga parallel bo'lgan kvadrat diagonallariga parallel yo'nalgan bo'ladi (47-shakl).

Aksonometrik proyeksiyalarda kesim bajarishda maxovik, shkiv, tishli g'ildirak kegaylari, mus- tahkamlik qovurg'alari, yupqa devor va detallarning shunga o'xshash elementlari bo'ylab kesuvchi tekislik o'tganda kesim yuzasi shtrixlanadi.

47-shakl.

Aksonometrik proyeksiya qurishning to'rtinchi usulidan mahsulot ichki shaklini ko'rsatish zarur bo'lgan hollarda foydalaniladi. Bu holda kesimdan detal yoki yig'ish birligining aksonometriyasini qurish uchun asos sifatida foydalaniladi.

Bu usulni qo'llanilishi "Taglik" detalining aksonometriyasini qurish misolida ko'rsatilgan (48-shakl, a).

Detal shaklini tahlil qilib, aksonometrik proyeksiya turi tanlangandan key in qurish quyidagi ketma-ketlikda bajariladi:

1. 
   xoz va zoy tekisliklarida chizmadan olingan o'lchamlar bo'yicha ingichka chiziqlar bilan kesim shakli tasviri quriladi (48-shakl, b);
   
2. 
   detal sirti konturi tarkibiga kiruvchi aylanalarning tasviri - ellipslarning markazi belgilab olinadi va bu ellipslar yoki ularning qismlari quriladi (48-shakl, c, d);
   
3. 
   ocherk chiziqlarining hamma chiziqlari o'tkaziladi (48-shakl, e);
   
4. 
   kesim shtrixlab chiqiladi va tasvir ustidan asosiy tutash chiziq bilan yurgizib chiqiladi (48-shakl, k).
   

Yig'ish birligining aksonometrik proyeksiyasida o'qlar, vallar, shpindellar, shtoklar va mahkamlash detallari (masalan, vint va gaykalar) ularning o'qi bo'ylab kesuvchi tekislik o'tgan hollarda kesmasdan tasvirlanadi

Yig'ish birligi tarkibiga kiruvchi tishli g'ildirak, chervyak, tishli reyka va shunga o'xshash detallar aksonometrik proyeksiyalarda standartlar tomonidan qabul qilingan shartli belgilarni qo'llab bajariladi. Aksonometrik proyeksiyada rezba profilini mos uchaskada to'liq yoki qisman ko'rsatishga ruxsat beriladi.

Yig'ish birligining aksonometrik proyeksiyasi yig'ish chizmalari asosi bajariladi. Tasvirni odatda korpus detallarini chizishdan boshlab, navbat bilan boshqa ancha mayda detallar qo'shib boriladi. Yig'ish birligining aksonometrik proyeksiyasini qurishning eng qulay to'rtinchi usuli hisoblanadi.

Yig'ish birligining kesilgan aksonometrik proyeksiyasini qurish "Tiqinli ventil" mahsuloti tasviri misolida ko'rsatilgan (49-shakl).

Aval kesimlar qurilib, aylanalaming tasvirlari ellipslarning markazlari belgilab olinadi (50-shakl, a). Shundan keyin ellipslar quriladi (50-shakl, b) va ocherk to'g'ri chiziqlari o'tkaziladi (50- shakl, c). Shundan keyin kesim shtrixlanib, tasvirning ustidan qalam bilan yurgizib chizma taxt qilinadi (50-shakl, d).

48-shakl.

49-shakl.

50-shakl

51-shakl (davomi).

XULOSA
Grafik tasvirga bo'lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa davrida paydo bo'la boshlagan. Ibtidoiy odamlarning bizgacha saqlangan mehnat qurollari va buyumlarida qo'llanilgan bezaklar hamda qoyatoshga o'yib ishlangan ko'plab tasvirlar bundan guvohlik beradi.Hali harfiy yozuvlar paydo bo'lmasdan avval kishilar o'z fikrlarini ifodalash uchun «tasviriy» yozuvlardan, ya’ni grafik tasvirlardan foydalanganlar. Ishlab chiqarish, buyum-texnika, madaniyat va san’at taraqqiy etgan sari grafik tasvirlar ham sekin-asta rivojlanib va takomillashib borgan.

Qadimgi sharq mamlakatlari, shu jumladan O’rta Osiyoning Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa shaharlaridagi noyob arxitektura yodgorliklari va inshootlarini qadimgi me’morlar o'ziga xos chizmalardan foydalanib qurishganligi bizga tarixdan ma’lum.

Ayiniqsa mamlakatimiz mustaqillikga erishgan davrdan boshlab o’tgan 24 yil moboyinida barcha soxalarda bo’lgani kabi arxitektura va qurilish soxalarida ham ancha yangiliklar bo’lmoqda. Bundan tashqari ushbu yunalishda kompyuterlardan keng foyidalanmoqda, bu esa hozirgi zamon yoshlari oldiga yuksak vazifalar qo’ymoqda.

Maktab o’quvchilariga Aksonometriya chizishni, unda qirqimlarni tasvirlashni o’rgatishda eng avvalo o’quvchlarga oddiydan murakkabga tamoyiliga amal qilib ya'ni nuqta, to'g'ri chiziq va tekis shakllarning aksonometrik proyeksiyalarini yasashdan boshlab, so’ngra murakkab detallar aksonometriyasini va undagi qirqimlarni tasvirlashga o’rgatilsa hamda iloji boricha ushbu jarayon vaqtida detallarning yaqqol tasvirlari tushurilgan ko’rgazmali qurollar bilan bir qatorda detallar asosida chizma bajarishni o’rgatilsa maqsadga muofiq bo’ladi deb hisoblayman.

Men o'zimning kurs ishimda “Aksonometrik proeksiyalarda qirqimlarni tasvirlash bo'yicha umumiy tushunchalar berishni bayon etdim, chizmachilik darslarini mavzuga oid misollar bilan yoritdim. Shu bilan birga dars samaradorligini oshirish yo'llariga doir taxlillar olib bordim va bu bo’yicha bir soatlik samarali dars ishlanmasini ishlab chiqdim. Men o'z malakaviy Kurs ishimda oldimga qo'ygan maqsadimga erishdim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   A. Karimov Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch Toshkent “ma’naviyat” 2009
   
2. 
   Mirziyoyev SH.. -T.: “O`ZBEKISTON”, 2016.Xalimov M. K. Chizmachilik. (Geometrik va proeksion chizmachilik). –T. 2013.
   
3. 
   Rahmonov I. va boshqalar. Chizmachilikni o'qitishda pedagogik texnologiyalar. Metodik qo’llanma. –T. 2012.
   
4. 
   E. I. Ro'ziyev. Geometrik va Proeksion chizmachilik. Urganch. 2012.
   
5. 
   E. I. Ro'ziyev. Muhandislik grfaikasini o'qitish metodikasi. –T.2010.
   
6. 
   ^ I. Rahmonov, A. Abdurahmonov. Chizmachilikdan ma’lumotnoma, O’quv qo’llanma. Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti. –T. 2005.
   
7. 
   Yodgorov J, Narzullayev A. Mashinasozlik chizmachiligi. Buxoro, Bux DU 2006.
   
8. 
   Qirg’izboev Y. va boshqalar. Mashinasozlik chizmachiligi kursi. - T., «O`qituvchi».1981.
   
9. 
   Raxmonov I. va boshqalar. Chizmachilikdan mashq va masalalar to`plami. - T., «O`qituvchi». 1990.
   
10. 
    Raxmonov I. Chizmalarni chizish va o`qish. - T., «O`qituvchi». 1992.
    
11. 
    Isaeva M. Chizmachilikdan topshiriqlar.- T., «O`qituvchi». 1992.
    
12. 
    P.Odilov va boshqalar. Chizmachilik., - T., TDPU. 2000.
    
13. 
    Yodgorov J. va boshqalar. Chizmachilik – T.: O’qituvchi, 1992.
    
14. 
    Rahmonov I.T. Chizmachilikdan didaktik o’yinlar – T.: O’qituvchi. 1992, Roytman I.A. Metodika prepodavaniya chercheniya. Posobie dlya uchiteley. – M.: Vlados, 2000.
    
15. 
    Yodgorov J., Sobirov T,.Yadgarov N. «Geometrik va proyeksion chizmachilik» O’zbekiston nashriyoti, T. 2008.
    
16. 
    T.Rixsiboyev. «Kompyuter grafikasi»O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, T. 2006.
    
17. 
    B.Hayitov. «Muhandislik kompyuter grafikasi» dan ma`ruzalar matni. Durdona nashriyoti, B. 2014.
    
18. 
    D.Mamatov. «Kompyuter grafikasi» Durdona nashriyoti, B. 2014.
    
19. 
    www. tdpu. Uz
    
20. 
    www. ziyonet. Uz
    
21. 
    www. edu. uz