Aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

8.
 
«Qulog‘ingga o‘tganlardan ertak to‘qiy»
  misrasining 
maz munini va she’riy vazifasini tushuntiring. Shoir qan-
day ertak aytmoqchi deb o‘ylaysiz?
KO‘CHIM
Badiiy  ijod  talabiga  ko‘ra  ayrim  so‘zlar  tashiydigan 
ma’no  boshqa  so‘zlarga  ko‘chirilishini  anglamay  turib, 
ko‘rkam  asarlarni  tushunish,  undan  ta’sirlanish,  lazzatla-
nish va tahlil qilish mumkin emas. Ko‘chim eng ko‘p ishla-
tiladigan badiiy vositalardandir.
Nutqni  ta’sirchan  qilish  maqsadida  «oltin  kuz»,  «o‘t-
yurak»,  «olovqalb»,  «toshbag‘ir»  kabi  iboralar  ishlatiladi. 
Hol buki,  kuzning  oltin  emasligi,  yurakning  alangalanmas-
ligi, jigarning toshdan  bo‘lmasligi yaxshi ma’lum. Ammo 
yuqoridagi  iboralar    yordamida  anglatilgan  ma’no  boshqa 
so‘zlar orqali ifodalansa, gap cho‘zilib ketadi va ta’sir chan-
ligi yo‘qoladi.
Cho‘lponning «Buzilgan o‘lkaga» she’rida «Tog‘ egasi: 
sor,  burgutlar  qayerda?»  –  degan  misra  bor.  Undagi  «sor, 
burgut»  so‘zlari  o‘z  ma’nosida  emasligi  sezilib  turibdi. 
Yoki «Binafsha» she’ridagi binafsha timsoli qanday ma’no 
tashiyotgani  to‘g‘risida  o‘ylab  ko‘raylik.  She’rda  shoir-
ning  ichki  kechinmalari  ko‘klam  ko‘katiga  qaratilganmi, 
xo‘rlangan  qizgami  yoki  haqoratlangan  yurtgami,  ezilgan 
millatgami? Agar so‘z ma’nolarining ko‘chishini anglama-
sak,  she’rning    joziba  kuchi  yo‘qqa  chiqaveradi.  Chunki 
anglanmagan go‘zallik go‘zallik bo‘la olmaydi.

---

309
Yozuvchilar  biror  so‘zga  xos  ma’noni  boshqasiga  yuk-
lar,  unga  ko‘chirar  ekanlar,  хayollariga  kelganday,  tavak-
kaliga  ish  tutavermaydilar.  Agar  shunday  qilinsa  ijod-
korlarni  tushunib  bo‘lmay  qolardi.  Ma’no    ko‘chirishda 
narsa-hodisalar  o‘rtasida  yo  ichki,  yo  tashqi,  yo  mazmun 
o‘xshashligi,  aloqadorligi  bo‘lishi  shartdir.  Bu  jihatdan 
ko‘chimlar  o‘xshatishga  yaqin  turadi.  Lekin  asosiy  farq 
shundaki, o‘xshatishda o‘xshagan buyum ham, o‘xshatilgan 
narsa ham ifodalangan bo‘ladi. Ko‘chimda esa ba’zan o‘x-
shagan narsa, ba’zan o‘xshatilgan narsa ifodalanib, ikkinchi 
qismdagi ma’no birinchisiga ko‘chirilgan bo‘ladi.
Ko‘chim qudratli ko‘rkam tasvir vositasi bo‘lib, u kitob-
xonning  tasavvur  olamini  kengaytiradi,  tasvirlanayotgan 
tuyg‘ularni  bevosita  his  qilishga,  asar  qahramonlari  hola-
tini tuyishga yordam beradi. Shunday qilib, 
ko‘chim so‘zni 
ko‘chma ma’noda qo‘llash yoki narsa-hodisaga xos sifat-
larni qaysidir jihati bilan shularga o‘xshaydigan boshqa 
narsa-hodisalarga ko‘chirish san’atidir.
Adabiyotshunoslik  ilmida  ko‘chimning 
majoz, istiora, 
ramz
 singari ko‘rinishlari bo‘ladi.
Majoz 
  adabiy    asarda    o‘quvchiga  noaniqroq  bo‘lgan 
tushunchani    ko‘pchilikka    ma’lum    bo‘lgan    narsalarga  
xos  belgilar bilan ifodalashdir. Gulxaniyning «Tuya bilan 
bo‘taloq»,  «Maymun  bilan  najjor»,  «Toshbaqa  bilan  cha-
yon»  asarlarida  insonlarga,  ayrim  ijtimoiy  tabaqalarga  xos 
xu susiyatlarning  hayvon  obrazlariga  ko‘chirilishi  majoz -
ning yorqin namunasidir.
Ramz
 ham ko‘chimning keng tarqalgan turlaridan biridir. 
O‘quvchi  anglashi  murakkabroq  bo‘lgan  mavhum  axloqiy-
ma’naviy  sifatning  shu  sifatlarga  ko‘proq  ega  bo‘l gan  nar-
sa  va  jonivorlar  orqali  ifodalanishiga 
ramz
  deyi ladi.  Ramz 
adabiyotshunoslik  fanida  timsol  yoki  simvol  atamalari  bi-
lan ham yuritiladi. O‘zbek mumtoz adabiyotida may – hayot 
ramzi,  gul  –  ma’shuqa  ramzi,  burgut  –  mag‘rurlik  ramzi, 

---

310
chumoli – mehnatsevarlik, tirishqoqlik ramzi va h.k. tarzida 
qadimdan  qo‘llanib  kelinadi.
Ko‘chimning  ko‘p  ishlatiladigan  ko‘rinishlaridan  biri