Aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti «Temir yo’l transportida axborot tizimlari» kafedrasi “Raqamli texnika va mikroprotsessorlar”

6.2.O’nlik sanoq tizimi

Boshlang’ich ta’limdayoq, maktablarda o’nlik sonlar ustida amallarni bajarishni o’rganganmiz. Bu sanoq tizimida o’nta arab sonlaridan foydalaniladi: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 – bu raqamlar qolimizdagi barmoqlar soniga teng ham. 9 dan katta bo’lgan son bitta katak oldinda yoziladi. Bu raqam ozidan kengi turgan raqamdan o’n marta katta hisoblanadi. Mana shuning uchun bu sanoq tizimi o’nlik sanoq tizimi deb nom olgan. O’ngdan chapga qarab har bir pozitsiyada turgan son quyida ko’rinishda oshadi:

1, 10, 100, 1000 va hokazo. O’nlik sonda turgan raqam pozitsiyasi razryad yoki dekad deb ataladi.

Bir hil amalda har xil sanoq sistemalari ishtirok etganda o’nlik sanoq sistemasini raqamlarda keyin pastiga 10 soni qoyish bilan belilanadi: 9742₁₀.

N –razryadli o’nlik son 10^N ko’rinishida quyidagi sonlar kombinatsiyasini qabul qilishi mumkin: 0, 1, 2, 3, … 10^N -1. Bu N razryadli son diapazoni deyiladi.3 ta raqamdan iborat o’nlik son (razryad), masalan, 0-999 gacha bo’lga diapazondagi 1000 dan bir kombinatsiya hisoblanadi.

Ixtiyoriy asosli sanoq tizimini yoyilma shaklida quyidagicha berish mumkin:

N = a_n qⁿ + a_n-1 q^n-1 + a₁ q¹ + a₀q⁰ + a_-1q^-1 + ... + a_-m q^-m,

Bu yerda N –berilgan son;

a – ixtiyoriy 0 dan 9 gacha bo'lgan sonlar;

q –sannoq tizimining asosi;

n,m –musbat sonlar.

Rasm 6.1. o’nlik sonlar ko’rinishi