Акрам исмоилов қувват усмонов

Умумий шамоллатиш. Ишлаб чиқариш биноларида ажралиб чиқаётган ҳар хил зарарли моддаларни шамол йўналтириш воситаси билан биргаликда чиқариб юборишнинг имконияти бўлмаса ёки ажралиб чиқаётган моддалар, технологик жараённинг майдонларидан ажралиб чиқаётган бўлса, унда якка тартибда шамоллатиш воситаларини қўллаш имконияти йўқолади. Бундай ҳолларда умумий шамоллатиш усулидан фойдаланилади. Умумий шамоллатиш воситасини зарарли моддалар ёки иссиқлик энг кўп ажралиб чиқаётан жойга ўрнатиш керак.
Ишлаб чиқариш жойларида йиғилган ҳаводаги зарарли моддаларни ҳаво алмаштириш мақсадида ўрнатилган ҳаво қабул қилиш воситалари орқали чиқариб юбориш мумкин. Соф ҳавони эса юқорида кўрсатиб ўтилган воситаларнинг бири ёрдамида ҳосил қилиш мумкин. Қандай йўл билан хонага соф ҳаво бериш ва зарарли моддалар йиғилган ҳавони чиқариб юбориш усуллари зарарли модданинг хона бўйлаб тарқалиш хусусиятига боғлиқ бўлади. Масалан, агар иш жойида кўплаб иссиқлик ажралиб чиқиши мумкин бўлган машина ва механизмлар ўрнатилган бўлса, уларни иш жойида жойлашиш ҳолатига қараб шамоллатиш усуллари қўлланилади.
Бундан ташқари ҳар хил зарарли омилларга эга бўлган жиҳозларни иш жойлари бўйлаб жойлаштиришнинг ҳам аҳамияти катта. Шунинг учун ҳам корхона бинолар лойиҳаланаётган вақтда иқлим шароитини, қуёш нурларининг тушиш ҳолатлари ва иш жойидаги жиҳозларни тўғри жойлаштириш масалалари қониқарли ҳал қилинган бўлса, шамоллатиш воситаларини ўрнатиш ҳам шунчалик осонлашади.
Табиий шамоллатиш. Ташқаридан бино ичига кирган совуқ ҳаво бино ичидаги иссиқлик ҳисобига иссиқлик қабул қилиб, исигандан кейин ҳажми кенгайганлиги сабабли бинонинг юқори томонига қараб ҳаракатланади ва агар бинонинг юқори қисмида ҳавонинг чиқиб кетиши учун қувур ёки тирқишлар ҳосил қилинса, унда ҳавони ташқарига чиқариб юбориш имкониятига эга бўламиз. Бу жараён корхона биноларида, шунингдек, ҳар қандай бинода, айниқса, совуқ фаслда давом этади ва мазкур ҳодиса аэрация деб юритилади.
Ушбу усулдан фойдаланишда асосий эътиборни ҳавони кириш йўналишлари ва чиқиш жойларини таъминлашга қаратиш лозим. Маълумки, иссиқ ҳаво юқорига қараб кўтарилади, совуқ ҳаво эса пастга йўналади. Шунинг учун кўп миқдорда иссиқлик ажралиб чиқувчи иш жойларида совуқ ҳавони полдан 4 м баландликдан бериш мақсадга мувофиқ ҳисобланилади. Совуқ ҳаво пастга қараб йўналиши борасида
иссиқ ҳаво билан аралашади, исийди ва важудга келган табиий оқимлар ҳаракатига қўшилиб узлуксиз ҳаракат ҳосил қилади. Бу узлуксиз ҳаракат давомида оқимларга янгидан янги миқдорлар қўйилиши натижасида юқори тўсиқлар томон йўналади ва бир қисми табиий шамоллатиш тирқишларидан ташқарига чиқиб кетади. Бир қисми эса совуб яна пастга қараб йўналади ва бу билан ҳавонинг хона ичидаги айланма ҳаракатини кучайтиришга ўз ҳиссасини қўшади. Шундай қилиб биноларнинг ичида ҳаво ҳаракатининг туташ оқимлари вужудга келади. Буни 6.1 -расмда кўрсатилган шаклда ифодалаш мумкин. Агар ташқарида ҳаво ниҳоятда иссиқ бўлса (30 - 40°С атрофида), табиий шамоллатишга эҳтиёж ошади.
Табиий шамоллатишни ҳисоблашда, асосан, маьлум даражадаги исиш ҳисобига енгиллашиб, бинонинг юқори қисмларида йиғилган ортиқча босимни, бирон-бир ҳаво чиқариб юбориш жойидан ташқарига йўналтириш мўлжалланади. Фараз қилайлик: 6.1-расмда кўрсатилган кўндаланг кесимга эга бўлган иш жойларида умумий ҳаво босими асосида маълум баландликка кўтарилган ҳаво исиб, хона ҳароратига тенглашган чизиғини белгилаб олсак, шу 0 чизиқдан юқори томонда босим ортиқча бўлиб, паст томонда бир мунча кам бўлиши шаклдан кўриниб турибди.
Ортиқча босим баландлик ҳисобига ҳосил бўлганлигидан уни қуйидагича ифодалаш мумкин:
ΔР = Н(γ_m - γ_и)
бунда Н— қуйи ҳаво кириш жойи билан юқоридаги ҳаво чиқиш жойи орасидаги баландлик, м; γ_m -.ташқаридаги ҳавонинг зичлиги, кг/м³; γ_и — ичкаридаги ҳавонинг зичлиги, кг/м³.
Бундан ташқари табиий ҳаво алмашиши шамол таъсирида ҳам бўлиши мумкин. Агар бинога шамол урилаётган тамондаги босим шамол ҳисобига бир мунча ижобий бўлса, шамол урмаётган томонда босим салбий йўналишда бўлади ва буни қуйидагича ифодалаш мумкин:

Р = Р₁ – Р₂

бунда Р₁ - шамол урилаётган томондаги босим; Р_{2 -} шамол урилмаётган томондаги босим.

6.1- расм. Табиий шамоллатиш харакатининг кўриниши: а) ҳаво илиқ бўлган вақтда;
б) ҳаво совуқ бўлган вақтларда.
Агар бинога ҳар иккала босим кучи табиий шамоллатиш вазифасини бажараяпти деб ҳисобласак:

ΔР = (γ_m - γ_и) Н + (Р₁ – Р₂)

Ортиқча босим миқдорини аниқлагандан кейин чиқариб юборилаётган ҳаво миқдорини ҳам аниқлаш мумкин:

Q = µƒ√ΔР

кўринишга эга бўлади.
Агар чиқариб юборилаётган ҳаво миқдорини кириб келаётган хаво миқдорига тенг десак, унда биз кириб келаётган ва чиқиб кетаётган ҳаво ҳаракат тезлигини топишимиз мумкин:
V = Q / F
Бу ерда F -ҳаво чиқиб кетаётган тирқиш кесим юзаси.

5.