Akbakultura fani boyicha

Reje:
1. Sho’p eydigan baliqlarni iqlimlashtirish.
2. Qaraqalpag’iston ko’llaridagi suvining ximiyaliq tarkibining o’zgarishlari

Hozirgi oldiga qo’ygan masalalardan biri baliq xo’jaligining unumdorligin ortirishdan iborat. Keying yillarda Qaraqalpag’istonda paydo bo’lgan suniy suv saqlagichlar ko’p,bolar zekashlar har xil sug’opish uchun kanallar,ekinlardan qoshirilgan suvlar bir erga yig’ilgan katta ko’llarni paydo qilmoqda. Shunday ko’llarda baliq o’sirish kerak. Shuning uchun bu baliqlarni tekshirish praktikaliq va terioyaliq tarafidan katta axamiyatga ega.

Amudaryo suv baseyinida suv qurilishining va egishlik erlarning kengayishiga bog’liq, orol dengizi hadan tashqari pasga tushishiga olib keldi. Natijada deltadagi ichki ko’llar suv boorish pastladi,asosiy eyishga yaroqli baliqlarning uvildiriq sochish o’rni o’zgarishga uchradi. (R.T.Tleuov 1988).
O ral baseyinida baliqlar yo’qorilatishni maqsadda tekshirish o’tkazildi. Bunday ilojlar biri baliqlarni iqlimlashtirish bo’lib sanaadi. (G.V.Nikolskiy., B.V.Verigin 1968). Amudaryoning qadimgi oqimida asosiy ovlanadigan bentoyad va yirtqishbaliqlar edi. Ichki ko’llardagi mo’l ovqatliq yani yo’qori darajali o’simliklar, fito orol baseyinin planktonlar baliqlar deyarli foydalanmaydigan edi. Keyinchalik 1961 va 1952 -yillari İshki ko’llerdegi cho’p eydigan baliqlarni iqlimlashtirish kiritildi. (G.V.Nikolskiy., B.V.Verigin 1968., D.S.Aliev 1968., Tleuov 1962).
1960-1961- yillari cho’p eydigan baliqlarning yosh chavaqlarni Amudaryo bilan tutashgan Qara-Qum kanali yuborildi.
Amudaryo kanali quydagi oqimida Qazaqda’rya rayonınan 1962-yilli oq amur ekzempyari usulida va 1964 1966- yilardan boshlab oq amur , aq tolstolob, shubar tolstolb, amur, amur aq shabag’ı h’a’m t.b. mayda baliqlar uchrasha boshladi.. P.Shamshetov., N.Sagitov 1988 j.
Sho’p eydigan baliqlarni iqlimlashtirish ularni hovuz xo’jaligida urchitish,tirikchiligi to’g’risidagi dastlabki malumotlarni Rossiyli olimlarning mexnatida ko’rishimizga bo’ladi. Ms cho’p eydigan baliqlardi iqlimlashiruvch bo’yicha V.K.Soldat aytib o’tgandek o’t –cho’p eydigan baliqlarni Rossiyning Evropa ot-sho’p jewshi balıqlardı Rossiyanın’ Evropa bo’limiga iqlimlashtirish muofiq deb aytib o’tgan. 50- yillarning boshlarida oq amur va aq tolstolb baliqlarning hovuz xo’jaligida urchitish uchun, ularni tashish bo’yicha chet el adabiyotlarida ko’rsatilgan malumotlarni bu baliqlarning suniy hovuzlarda ko’paya olmadi degan, va asosiy tirikchilik etish o’rnidan, ekinchi daryoga iqlimlashtirish natijasiz tugagan.. biroq ushbolarga qaramasdan Rosiya olimlari tarafidan iqlimlashtirish ishlari olib borilib yaxshi natijaga erishdi. 1965 –yili cho’p eydigan baliqlarning suniy usulda urchitish bo’yicha etishganliklarga ega bo’lib, yo’qori iqlimlashtirilgan endi daryoda o’z-o’zini qayta tiklash qobilyatiga ega bo’ldi. G.V.Nikolskiy., B.V. Verigin 1968 shuning bilan birga asosan yangi erga moslashib qolmay,hovuz xo’jaliginning unumdorligin 1,5-2 ese natijasida yangidan bu baliqlarning foydali taraflari aniqlandi. Ms suv cho’plari mayak qo’yuvchi ziyonli nasiko’malarni yo’q bo’lishiga to’g’ridan –to’g’ri sabachi bo’ldi,sababi oq amur balig’I shu ziyonli qon so’ruvchi ikki qanotlilarning mayaklari yopishib turadigan substratlari bo’lgan yo’qori darajali o’simliklar bilan oziqlanib , ularning normal rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi. Natijada boshqa baliqlar foydalanmaydigan bu o’simliklarni ichagi orqali o’tkazib , suvdagi zooplankton, fitoplankton h’a’m bentos organizmlari ning rivojlanishi uchun to’ginga aylantiradi hamda sholi otizlardagi kollektir tarmoqlaridagi,sug’oruvchi kanallardagi ziyonli cho’plarni yo’q qilib , biomeliopator vazifasin bajaradi. G.V.Nikolskiy., B.V.Verigin 1968, K.E.Babayan 1968., Aliev D.S. 1966., Yudin V.L. 1963., Sultanmuratov 1971., R.T.Tleuov 1988.
Keyinchalik cho’p eydigan baliqlarni iqlimlashtirish ishlari sho’p 1973 –yillari VNİİPRX tarafidan ishga oshirildi.
1948- yilari oq amur va oq tolstolob baliqlarining oblasttining hovuz xo’jaliklaridan iqlimlashtish natijasida ularning yaxshi moslashganning guvoxi bo’lib ularning o’sib rivojlanishiga kuzatish ishlari olib boriladi.
Cho’p eydigan baliqlarning ovqatlanishin kuzatish mashiqlarin echish uchun ertadan ko’plagan kuzatishlar olib boriladi. Sababi ko’p vaqtlargacha ular qabul qilgan ovqatining son miqdorini hisoblash usulari juda siyrak topilgan. Birinchidan bo’lib Tomaza (1938) Qara ten’izdegi Kefal balig’ining ovqatlanishidan,uning son miqdorin sifatlovchi malumotlar keltirilgan. Bunday malumotlarni Borutskiydin’ 1950, 1952, 1955-yilgi mexnatlarida uchratishga bo’ladi. Ms zooplankton va yirtqich baliqlarning ovqatligidagi oziqlik obekitining san miqdori hisoblash , asosiy bir-birga o’xshash bo’lib, qabullangan oziq massasi qayta tiklash orqali hisoblab u cho’p evchilarni bu usul to’liq yaramli bo’la olmaydi. Borutski fitoplankton bilan oziqlanuvchi baliqlarning ovqatlanishin o’rganganda ular sag’aq apparati sayg’aq apparati bilan suvdi filtirlash yo’li orqali qobullangan sestondi, seston probani qayta ishlagan usulda ayirib o’rgangan. Bunda baliqning ichakligidagi ovqat tarkibining belgili bir bo’limin o’lchab olib suvga aralashtirib plankton probalardı son va sifat tomonidan analizlanganday qilib o’rganiladi.
Cho’p eydigan baliqlarning yo’qori unum beradigan ularni hovuz xo’jaligida urchitish kerakligi ma’lum bo’lib ,bu bo’yicha Rossiy olimlari yo’qori natijaga erishdi. Birinchi marotaba ular suniy xolatda uvildiriqlarin tuxumlandirib, ko’p miqdorda hasl ola boshladi. A.M.Zelenin 1968., V.K.Vinogradov., L.V.Eroxina., G.İ.Savin., L.V.Xromov., A.D.Danchenko 1968.
Qazag’iston subida oq amur balig’ining moslashtirish xolatlarini olimlar izatlagan. Goncharova., Markova., Amang’aliev Amur balig’ining Qirg’iziston suvlariida iqlimlashtirishning natijalari F.A.Turdanovtın’, keyin ala Qon’ırbaevtın’ boshchiligida Qirg’iziston ilimlari akademiyasining Zoologiy va Parazitologiy instutining ixtiologiy labotatorayasining ko’pligi ilmiy xizmatkoplar tarafidan izetlandi. Turdanov., Goncharov., Qon’ırbaev., Abilqasimova., Pavlova h’a’m tag’ı basqalar.
Amur baliqlarining Tajiikiston suvlarida iqlimlashtirishning natijalari Tojigiston olimlari akademiyasining Zoologiy va parazitologiy instutining ixtiologiy gidrobiologiy laborotoryalarining boshchilari,ilmiy xizmatchilari tarafidan izetlandi. Maksunov, Axrorov., Amanov., Jalilov va boshqalar.

Shunday qilib cho’p bilan oziqlanadigan Amuro-Kitay komplekisiga kirituvchi baliqlar Orta osiy va Qazaqiston suvlarida keng tarqaluv va ularni eng ko’p ovqatlanib xalq xo’jaligida katta axamiyatga ega bo’lib, shu baliqlarning tabiyi suv o’tlardagi tirikchilik , ekologiyasi va ularning suniy hovuz xo’jaliginda katta axamiyatga ega bo’lishi shu baliqlarning tabiiy suv o’tlaridagi trikchiligi , ekologiyasi va suniy hovuzlarda urchitishning kelajagining katta ekanligi Orta Osiyda suv biosenozlarin tekshirishlarga olib keladi.

Hozirgi paytda cho’p eydigan Amur baliqlari Orta Osiyo suv eng ko’p tarqalgan bo’lib, ular tabiy va suniy suvlarda keng ko’lamda o’sim rivojlanmoqda.
Qaraqalpag’istonda 1-chi marotaba Amur baliqlarining o’sib rivojlanishining hozirgi xolati va kelajagi to’g’risida 1-chi ma’lumotni R.T.Tlewov 1962- yili mexnatida ko’rishimizga bo’ladi. Keyinchalik Qaraqalpag’iston filyalining ixtiologiy va parazitologiy laboratorayasining ilmiy xizmatkorlari S.Osmanov., R.T.Tleuov., L.P.Pavlovskaya., G.Barxanskova., M.Sultanmuratov., P.Shamshetov., N.Sagitov., İ.Marjanova., A.Baymuratovlar tarafidan ko’plagan ishlar olib borilgan. Ularning natijalari ilmiy to’plamlarni kitob shaklida bosmadan chiqdi. Osmanov S.O., 1971., Tleuov R.T., Sagitov N.,1973-1974., R.T.Tleuov 1981, 1988, 1989. Shamshetov P., Sagitov N,1977.
Bugungi kunda cho’p eydigan baliqlarning biologiyasin, ekologiyasin tekshirish ishlari davom qilmoqda.. Misoli, D.E.Qoshanov., V.Xegeaydin 2004- yili mexnatini aytib o’tishga bo’ladi.. Keyingi yillari Qaraqalpag’istonda Amur basseiyinnen moslashtirilgan cho’p eydigan baliqlardi, biomeliorator sifatida sholi-baliq almashlab ekishda, kichik ko’llarda urchitish bo’yicha katta ishlar olib borilayapti. Sababi bizning region imizda sho’r erlarning ko’p bo’lishiga bog’lik ularning unumdorligining ortishi , dan g’a’rezsizligin ta’miyinlewde, mol chorvachiligin tuzishda o’t –em bazasin tuzish katta rol o’ynaydi. R.T.Tlewov., B.A.Allamuratov ham t.b. 1991. Ms o’rtasha shorlangan tuproqlarda ovul xo’jaligida ekinlarning zaruryati 40% ke, al kuchli sho’rlangan erlarda 70% kamayganligi belgili. Natijada O’zbekiston bo’yicha 30 unum kam olindi hamda sug’orilib ekiladigan erlarni har yilli shu vigetatsiy davri bu cho’p eydigan baliqlarning chavaqlari ko’plab nobud bo’ladi.
Hozirgi vaqtlari tuproqlarning sho’rlanish problemalarin echish uchun ko’plagan metodlar taqdim qilgan. Shu usullarning biri sholi ekishi sistemalaridagi tuproqlarni yuvish yo’llari bilan echilgan. Bu sholi erlarni almaslab ekishni chiqarib , ularni vegetatsiyaliq davri ishida suvni saqlashni talab qilqdi. Sholigarchilikni baliqni qo’shib almashlab foydalanishni yurgizish bo’sh yotgan yerlarni sho’rlanish bilan kurashish muammolalarini yechib gina qo’ymay shu bilan birga yer va suv resurslaridan ratsional foydalanish va bu regionda baliq urchitishni rivojlantirish masalalarini yechgan bo’lar edi. B.L.Ydin 1968., N.P.Sijov 1968., M.Sultanmuratov 1971., R.T.Tlewov ham yana boshqalar.
Bundan boshqa sho’li massivlarni hovuz qishlash uchun foydalanish imkoniyatlari haqida Ruminiya, Fransiya, Vengriya baliq urchitishlarining yetarli darajadagi katta tajribalari tasdiqlandi..Ular sho’rlangan maydonlarni 2 yil davomida baliq ovlashda yuqori darajalarga ega bo’lib,shundan esa bu yerlarda qishloq xo’jalik ekinlari o’stiriladi.
Ekin ekiladigan erlarga baliqni almashlab o’sirishni engiziw tuproqning hosildorligin aytarliqday yaxshilashga va ovul xo’jaligida ekinlarning suratin yo’qorilashga imkonyat borligi aniqlangan.. Shykanobskiy B.F. 1961 R.T.Tlewov ham yana boshqalar 1991
Bizning elimizda ishlangan ishlar shudgorlanib sug’orilagan otizlarni baliq –o’sirish soli sistemalarin asresa har xil darajada sho’rlangan erlardi,

Karas

Natijali foydalanish mumkinchiligi tug’dirilganligin ko’rsatadi. M.Sultanmuratov 1971., R.T.Tlewov. Birinchi marotaba 1-chi marta (u’shmu’yeshlik) Orol dengizi tu’sliginde baliqlarning parazitlarin aniqlash erta vaqtlardan boshlangan. Ilmiy safarlar bo’lib olimlar Amudaryo delatasida har tomonlama tekshirish ko’zda tutilgan. Fedshenko, 1874; Berg, 1808 ba t.v. boshqa ilimpozlar boshqa yo’nalishda kuzatish yuritib o’zlarining ilmiy ishlarin ko’rsatdi. Pisciola sp. Ergasilus sp., Azygia qucii, Zigula sp - degen balıq parazitlerin ko’rsetkenin ilmiy adabiyotlardan bilamiz..
Baliqlar parazitin kuzativ tekshergan va ularga boshchilik qilgan Amudaryo va Sirdaryo basseyinlarining Orol dengizi to’lig’I bilan S.O.Osmanov bolib hisoblanadi. Bu kishi O’zbekiston Akademiyasining Qaraqalpag’iston bo’limida 1951 – yillardan boshlab ishlangan ilim bilan shugullangan. Ko’pgina ogirtlar tayorlagan shularning yordamida 1971 yili «Parazitı rıb Uzbekistana» degan katta monografiyasi shiqti, buning hajmi 531 bet. Bu kitobda Aral basseyininen 57 tur baliq teksheriliv, ulardan 364 tur parazit topadi. Jgutobik 24, sporobik 5, knidosporodiya 63, plazmodiya 5, infuzoriya 25, monogen 106, sestoda 23, trematod 42, nematod 43, skrebniy 6, piyabki 4, molyuska 1 va raktarizliler 16 turdi topilgan.
Bu katta mexnatga 1319 da baliq olıq parazitologiyaliq usul bilan izatlangan bolar 33 tur baliqdan tashkil topgan..
Bu kitobda trimotodalar klasining oraliq xo’jayni bo’lgan mollyuskalarni izatlagan. Amudaryo deltasida va tuslik Araldonn 12200 dona mollyuskalar bo’lib ular 14 turni tashkil qilgan. Bu ilmiy ish . E.Aristanov tarafidan olib borilgan.
Baliqlarning paraziti bo’yisha juda qimmatli mexnatni prof. B.A.Allamuratovtın’ (1974) «Parazitı i bolezni rıb basseyna reki Surxandari» ko’lemi 204 bet. Bu ilmiy mexnatni 1806 dona baliq topilgan bolar 24 turga bo’lingan. Sutxandaryo baseyining 161 tur parazit ko’rsatiladi bolar 11 klasga bo’linadi. 1 rod - Markewitshiana h’a’m 18 ilimge taza tur yoziladi.
O’zbekistonga akkmilitizatsiya qilib keltirilgan baliqlarning parazitlar faunasini ko’paytirishga olimlar tekshirgan.Ulardan V.A.Dogel h’a’m A.S.Lutta (1937), S.O.Osmanov (1971), S.O.Osmanov, A.Urazbaev, O.Yusupov (1966), S.O.Osmanov, O.Yusupov (1967), A.İ.Qurbanova (2002).
Akklimatizatsiyalangan baliqlarning parazitlar faunasining o’zgarishiga suvning gidrologik, gidroximik o’zgarishlari va plankton, bentos, ixtiofauna va qushlar terkibining qanday ekanligiga bog’liq bo’ladi.Shuningdek akkmlitizatsiyalangan baliqlarning yoshi ham katta o’rin tutadi.
O’zbekiston suv hovuzlarida 17 tur baliq akkmlitizatsiya qilib keltirildi. Shu baliqlarning hamma sida parazitlar faunasining keltirilgan yangiliklarga bog’liq kamayib ketganligi bizga adabiyotlardan ma’lum.
Agar ba’zi masalalarni keltirib o’tadigan bo’lsak, Salaka o’zining vatanida ( Boltiq denggizi) spessifik xarakterdagi 9 tur parazit (Puteshevskiy, 1957) bo’lgan Salakani Orol dengiziga keltirilganda birda parazit topilmagan.(Osmanov, 1962).
Yuqoridagi Salakaning misolidan bizga ma’lum urug’langan ikrani akkmlitiztsiya yo’li bilan boshqa joylarga olib kelganda parazitlar olib kelingan baliqlar bilan kelmaydi ekan faqatgina fanda ma’lum baqra oilasiga tegishli baliqlarning ikrasida juda xavfli parazit bor.Akklimatizatsiya qilingan baliqlar bilan uning parazitlari ham birga keladi shuning uchun olib kelinadigan avlodi ularning vatanida parazitolog ko’rikdan o’tkizib olib kelgan maqsadga muvofiq bo’ladiAgarda olib kelingan baliq soni oz bolsa, unda uning parazitlarining birga kelishi qiyinlashadi.Boltiq dengizidan Orol dengiziga olib kelingan lesh,aterina, ilonbosh, bichok kabi baliqlarning vatanida ularning spetsifik tur parazitlari ko’p bo’lgan, bizgaesa bitta parazit yetib kelmaganOsmanov, 1971).
Ba’zi biro lib kelingan baliqlarni ko’rsatib o’tsak: qora amur, lesh. Chipor, tolstolob, sudak, bichok bolarda ham birga kelgan parazitlar juda kam.Sevryuga, oq amur, karas, oq tolostolob bilan ham parazitlar kam keltirilganligini bizlar bilamiz.Orol dengiziga severyuganing katta yoshdagi balig’idan olib kelib yuborganda uning jabrasida Nitzshia sturionis degan monogeniyasining birga kelganini bilamiz (Dogel va Lutta, 1937). Barcha Baqralar avlodiga xos bo’lgan spesifik parazitlar Polypodium hydriforme va Cystoopsis acipenseris (Osmanov, 1959) keltirildi.Bu yuqoridagi ko’rsatilgan parazitlar sevryuga balig’I bilan keltirilgan, biroq Orol dengizida parazitologik tadqiqotlar natijasida sevryugadan topilmadi,Bu parazitlar severyuga oilasining bakra balig’iga o’tib, Orol dengiziga keyinchalik tarqalin ketdi. Bu bakraning jabrasiga o’tib, nisshioz kasalligining keltirib chiqardi.Akklimatizatsiya to’g’risida materiallar juda ko’plab topiladi.
Yirik baliqlardan o’t bilan oziqlanadigan guruhi( oq amur, tolstolob) 1963 yillari Xitoydan O’zbekistonga olib kelindi. Ular bilan birga ko’plab spesifik parazitlar olib kelindi, biroq vatandagidan bir qancha kam.orol dengiziga Amudaryo, shuningdek ko’llarga oq amur keyinchalik tarqalib kerakli baliqlardan bir qancha parazitni yuqtiradigani bizga ma’lum.