Akademik ijrochilik

II BOB. O’QUVCHILARNI MUSIQA IJROCHILIGIGA TAYYORLASHDA O’ZIGA BO’LGAN ISHONCHINI ORTTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK SHART-SHAROITLARINING NAZARIY VA AMALIY JIHATLARI

2.1 O’quvchilarni musiqa ijrochiligiga tayyorlashda o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishning pedagogik shart-sharoitlari

Pedagogik nuqtai nazardan o’ziga bo’lgan ishonchning turli yondashuvlarini ko’rib chiqamiz. “O’quvchining o’ziga bo’lgan ishonchi” tushunchasi, nisbatan yaqinda ilm-fan sohasida mustaqil pedagogik tadqiqotlar yo’nalishi sifatida paydo bo’lgan bo’lsa-da, “o’z-o’ziga ishonch” atamasi ko’plab pedagogik tadqiqotlarda mavjud.

Shu bilan birga, o’ziga bo’lgan ishonch, ma’naviy shakllanish va uni amalga oshirish muammolari-bularning barchasi pedagogikaning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.

K. D. Ushinskiy, L. N. Tolstoy, V. P. Vaxterov, A. F. Blonskiy, K. N. Ventzel, V. V. Zenkovskiyning asarlari va amaliy faoliyati bolaning tabiatini ochib berish va takomillashtirishga, uning shaxsiy xususiyatlarini ro’yobga chiqarish uchun maksimal imkoniyatlarni taqdim etishga, ijodiy mustaqillikni rivojlantirishga qaratilgan.

P. F. Kapterev, A. S. Makarenko, V. N. Soroka-Rosinskiy, S. T. Shatskiy va boshqa o’qituvchilarning o’z-o’ziga ishonch muammosiga bo’lgan qarashlari bolaning shaxsiyatining mustaqil qiymatini, har bir bolaga ijodiy printsipga xos bo’lgan individualligini tan olishga asoslangan edi. Rivojlanishni har bir bolaning tabiiy istagi va uning zarur vositasi sifatida erkinlik deb hisoblagan holda, o’qituvchi tomonidan boshqariladigan o’quvchining o’z-o’zini rivojlantirishi, o’ziga bo’lgan ishonchini ta’minlaydigan ta’lim jarayonining ichki mohiyatini tashkil etishi kerakligini ta’kidlashdi.

Mualliflarning fikriga ko’ra, o’z-o’ziga ishonch insonning ichki rivojlanishi bilan bog’liq uzoq jarayon bo’lib, uning maqsadi, o’z faoliyatining tajribasi bilan bog’liq.

Zamonaviy tadqiqotchilar O. S. Gazman, A. V. Mudrik, G. K. Selevko va boshqalar: hayotiy pozitsiyani ishlab chiqish, maqsadga muvofiq shaxslararo munosabatlarni o’rnatish, o’z-o’zini anglash elementlarini ta’minlash va rivojlantirishga yordam beradigan jarayonlardan biri bo’lgan o’quvchining o’ziga bo’lgan ishonchini shakllantirish lozim, deb ta’kidlaydi.

GK Selevko, Ag Selevko, O. G. Levin, o’z - o’zini anglash nuqtai nazaridan insonning o’z qobiliyatlarini ishlatish, uning hayotiy maqsadini amalga oshirish jarayoni va natijasi, ya’ni bu faoliyat, o’z qobiliyatlarini amalga oshirish uchun tanlangan yo’nalishdagi harakatlar deb ta’kidlaydi.

O.S.Gazman o’ziga bo’lgan ishonchni shakllantirishda o’qituvchi tomonidan o’quvchining imkoniyat va qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish, o’z kuchi va imkoniyatlariga to’g’ri baho berishni amalga oshirishi lozimligini ta’kidlaydi.

L. A. Korostyleva o’ziga bo’lgan ishonchni o’quvchining "men" ini o’z harakatlari, boshqa odamlar, jamiyat va umuman birgalikdagi faoliyat orqali rivojlantirish imkoniyatlarini amalga oshirish sifatida belgilaydi.

E. Goryacheva o’ziga bo’lgan ishonchni shaxsiy rivojlanish mexanizmi sifatida tushunish, potentsial qobiliyatlarni va imkoniyatlarni dolzarblikka aylantirish jarayoni sifatida belgilaydi, u mazmunli va protsessual komponentlarni o’z ichiga oladi.

Hozirgi kunda ko’plab tadqiqotlarda o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish muammosi ilg’or pedagogik g’oyalar, texnologiyalarni izlash va ta’riflashning asosiy yo’nalishi sifatida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish g’oyasi quyidagicha ifodalanadi: shaxsiy yo’naltirilgan ta’lim va ta’lim paradigmasida (Ev Bondarevskaya, Vv Serikov, I. S. Yakimanskaya va boshqalar); kasbiy va shaxsiy rivojlanish birligi nazariyasi bo’yicha yetakchi yo’nalish sifatida (L. M. Mitin); evristik ta’limni tashkil etishning asosiy maqsadi (Av Khutorskaya).

M. Yu. Kovalenko va T. N. Pushoylarning fikriga ko’ra, o’ziga bo’lgan ishonch har qanday yoshda talab etiladi, bu jarayon va turli xil ta’lim faoliyati natijasida yuzaga keladigan noyob shaxs va ob’ektiv dunyoni birlashtirish natijasidir. O’ziga bo’lgan ishonchni orttirish jarayonining belgilariga quyidagilar kiradi: faoliyatning sabablari va qiymat yo’nalishlari muhim ahamiyatga ega bo’lgan yo’nalish va faoliyat doirasini kengaytirish.

T. N. Rozov bu hodisani insonning yuqori darajadagi faol yuksalishning tugallanmagan dinamik jarayoni, hayotning turli sohalarida ma’naviy va jismoniy imkoniyatlarini g’ayratli va ongli ravishda namoyon qilish va o’z-o’zini rivojlantirish jarayoni sifatida belgilaydi.

Falsafiy, ijtimoiy, psixologik va pedagogik tadqiqotlar tahlili asosida biz o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish individual jarayon deb, xulosa qilishimiz mumkin; shaxsning ichki imkoniyatlari tashqaridan amalga oshiriladi; shaxsning ichki ehtiyoji bilan boshlanadi; faol faoliyat shaklida namoyon bo’ladi; ichki va tashqi rejalar mavjud; shaxsning salohiyati va uning asosiy kuchlarini o’z ichiga oladi; jarayonning dinamikasida o’qituvchi tomonidan kuzatiladi.

Yuqorida sanab o’tilgan barcha qoidalar "O’quvchilarning o’ziga bo’lgan ichonchini orttirish" tushunchasining mohiyatini tushuntirishga imkon beradi. Biz o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishni ularning tashqi dunyo bilan o’zaro munosabatlarining ongli maqsadli jarayoni sifatida ko’rib chiqamiz, bu esa o’quvchilarning reproduktiv-taqlid orqali qidiruv-ijrochilik orqali ijodiy faoliyatga aylanishi orqali faoliyatning faol shaklida imkoniyatlarini ochib beradi.

Keling endi musiqiy faoliyatda o’quvchining o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish haqida suhbatlashamiz.

Musiqa san’atini tushunish insonning to’g’ri shakllanishi va rivojlanishiga yordam beradi, chunki D.B.Kabalevskiyning fikriga ko’ra, musiqa darslari o’z maqsadiga ega, chunki "musiqa orqali o’quvchilarning ruhiy dunyosiga ta’sir ko’rsatiladi".

B.Borev, A.Zisya, M.S.Kogon, L.N.Stolovich, V.N.Xolopovalarning fikriga ko’ra, musiqa quyidagi funktsiyalarni bajaradi: haqiqatni aks ettirish, kommunikativ, axloqiy, estetik, evristik va kognitiv-ma’rifiy.

R.A.Telcharova o’z tadqiqotida "jamiyatning ma’naviy boyligini rivojlantirish va oshirishga qaratilgan ma’naviy ishlab chiqarish sohasi sifatida musiqiy faoliyat" shaxsiyatning o’z-o’zini o’zgartirishga, ya’ni o’z-o’zidan ishlab chiqarilgan o’zgarishlarga, shaxsiy musiqiy rivojlanishga, shaxsiy madaniyatni qayta qurishga olib keladi.

Olimning fikriga ko’ra, musiqiy faoliyat mavzusi musiqiy-estetik munosabatlar, motivatsiya, hissiy madaniyat va tasavvur, musiqiy-eshitish va musiqiy-estetik qobiliyatlar, musiqiy faoliyatning barcha tizimini jonlantiradi, musiqiy faoliyat mahsulotini va o’quvchining o’zini shakllantiradi.

Adabiyotlar tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, musiqiy fikrlash o’z qalbining bilim jarayoni sifatida musiqiy ish bilan boshlanadi, uning ovozi davomida shaxsiyatga, uning ichki dunyosiga, barcha psixologik voqealar yuzaga keladigan joyga "tushadi". Ovozning oxirida bu sodir bo’lgan voqealar tabiiy ravishda musiqa bilan bog’lanadi. Shu bilan birga, musiqiy asar o’z-o’zidan ishlab chiqaruvchining o’zi, qobiliyatlari, bilimlari, intilishlari o’zgarib turadigan faoliyatning natijasidir.

B. V. Asafiev, D. B. Kabalevskiy, E. B. Abdullin, N. A. Vetlugina, E. V. Nazaykinskiy va boshqa bir qator pedagoglarning asarlarida musiqiy faoliyat inson faoliyatining samarali tomoni sifatida belgilanadi.

Musiqiy faoliyatning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish uchun B. V. Asafiev o’zining uchta turini tanladi: kompozitor, ijro etuvchi, tinglovchi, unda shaxsning musiqiy faoliyati namoyon bo’ladi. Olimlar tomonidan tavsiya etilgan sxema (kompozitor - tinglovchi) kompozitor tomonidan musiqiy kompozitsiya jarayonlarining uchligi, ijro etuvchi tomonidan ijro etilishi va tinglovchi tomonidan idrok etilishi.

L. V. Shkolyar, M. S. Krasilnikova, E. D. Kritskoyning zamonaviy talqinida B. V. Asafiev tomonidan tasvirlangan o’quvchilarning musiqiy faoliyati musiqiy axborot, musiqiy-amaliy ishtirok va ijodkorlik sifatida tavsiflanadi.

Musiqiy faoliyatning o’quvchilar tomonidan jamiyatning musiqiy madaniyatini rivojlantirish, turli shakl va janrlardagi musiqa san’ati namunalarini individual tushunish, musiqa san’atining o’ziga xos xususiyatlari haqida nazariy bilimlar berish talabalarning oziga bo’lgan ishonchini amalga oshirish ularning yosh xususiyatlarini, moyilligini qadriyatlarini hisobga olgan holda musiqa san’atining haqiqiy qadriyatlariga yo’naltirishga yordam beradi.

Musiqiy faoliyatning amaliy turi musiqiy tasvirni uzatish va amalga oshirish uchun vokal-xor ijrochiligi qobiliyatlari va ko’nikmalariga ega bo’lgan shaxsning musiqiy faolligini, musiqiy eshitishni rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu turdagi faoliyat o’quvchilarning musiqiy ma’lumot olish jarayonida olingan bilimlarni amaliyotda amalga oshirish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, mavzuning reproduktiv va ijodiy harakatlarini birlashtiradi.

Shaxsning ijodiy o’z-o’zini anglashiga, musiqiy tajribani, musiqiy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan musiqiy faoliyatning ijodiy turi muayyan musiqiy va amaliy ko’nikmalar egallashga, musiqiy va badiiy rejani amalga oshirishning original usullarini izlashga asoslangan.

Natijada, biz o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish jarayonining yo’nalishini inson tomonidan o’z imkoniyatlarini faol ravishda amalga oshirishga qaratishimiz mumkin, bu tabiiy ravishda uni qidiruv va ijro orqali reproduktiv-taqlid qilishdan ijodiy faoliyat darajasiga olib boradi.

Shubhasiz, musiqa ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchni amalga oshirish musiqiy faoliyatning hissiy omillarining ustunligini o’z ichiga oladi.

Shunday qilib, musiqa ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish o’qituvchining ko’rsatmalariga, o’quvchining individual-psixologik xususiyatlariga va musiqiy mahoratiga bog’liq.

Musiqiy ijrochilikning ijodiy mohiyati, musiqiy asarni talqin qilishda namoyon bo’ladi o’quvchining o’ziga bo’lgan ishonchi asarni talqin qilishda o’ziga xosligini, tasavvurini ko’rsatishga imkon beradi, muallifning rejasini aniq uzatishni va uslubiy an’analarga rioya qilishni talab qiladi.

Shunday qilib, shaxsiy ijodiy yo’lni yaratish uchun ijrochilik mustaqilligi, faol shaxsiy mavqeyi, musiqiy-ma’rifiy muhitda namoyon bo’lgan ijodiy o’zlikni anglash, ijrochi musiqachining shaxsiy psixologik va fiziologik xususiyatlari muhim ahamiyatga ega.

Insonning ijodiy kuchlarining kelib chiqishi bolalik davridan boshlanadi. Bolalar ijodiyoti xususiyatlarini o’rganish, B.G.Ananev, L.S.Vygotskiy, B.M.Teplov, G.Shchukin, P.M.Yakobson bolalarning ijodiy faoliyatini ijodiy o’z-o’zini rivojlantirishning asosiy vositasi sifatida ko’rib chiqdilar.

Musiqa pedagogikasi B.V.Asafiev, N.Vetlugina, I.Goryunov, I.Grodzenskaya, L.G.Dmitrieva, G.M.Tsipin, B.Yavorskiy bolalar ijodiyotini o’rganishda turli atamalar – bolalarning o’ziga bo’lgan ishonchi, bolalar musiqa ijodkorligi, yozish, improvizatsiya, musiqa, ularning barchasi musiqiy ta’lim vositasidir, deb ta’kidlaydi.

Hech shubha yo’qki, musiqa ijrochiligida o’quvchining ijodiy faoliyati, uning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishning eng yuqori shakli bo’lib, uning imkoniyatlari va ijodiy salohiyatini rivojlantirishga katta hissa qo’shadi, u uchun muhim faoliyatni qayta tiklashni va o’z-o’zini rivojlantirishni ta’minlaydi.

Shunday qilib, musiqa ijrochiligida o’quvchining o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish ijodiy g’oyalarni amalga oshirishda, uning qobiliyatini ro’yobga chiqarishda va ob’ektiv (faoliyat mahsulotlari darajasida) va sub’ektiv (qoniqish darajasida) musiqiy faoliyatda muvaffaqiyatli bo’lishiga imkon beruvchi faoliyat bilan tavsiflanadi.

Yuqoridagilarga asoslanib, biz pedagogik-psixologik ma’lumotlarni, musiqiy madaniyatning mazmunli potentsialini o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish jarayonida juda samarali ishlatish mumkin degan xulosaga kelishimiz mumkin.

Musiqiy ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish jarayonida quyidagi tarkibiy qismlarini taqdim etish imkonini beradi:

• 
  motivatsion maqsadli komponent o’ziga bo’lgan ishonchni orttirishga bo’lfan ehtiyojni faollashtirishni, musiqiy faoliyat sohasida o’z taqdirini o’zi belgilashga tayyorlikni va musiqiy faoliyatda shaxsiy ahamiyatga ega bo’lgan maqsad sifatida o’z-o’zini anglashni o’z ichiga oladi;
  
• 
  shaxsiy va texnologik komponentning mazmuni o’quvchilarga musiqiy faoliyatda ishtirok etish imkoniyatlarini o’z-o’zini anglashni boshlash, o’smirning shaxsiy musiqiy faoliyat usullarini mustaqil ravishda loyihalash va musiqiy faoliyatni o’z-o’zini tashkil etish qobiliyatlarini amalga oshirishga qaratilgan: o’z-o’zini tarbiyalash va o’qitish;
  
• 
  samarali baholash komponenti o’quvchining o’ziga bo’lgan ishinchning ob’ektiv va sub’ektiv natijalarini aks ettirish va o’z-o’zini tahlil qilishni, musiqiy faoliyatda o’z-o’zini takomillashtirish imkoniyatini beruvchi yangi ijodiy imkoniyatlar va ehtiyojlarni amalga oshirishni o’z ichiga oladi.
  

O’quvchining o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga bo’lgan ehtiyoj musiqiy faoliyatda ijodiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish istagida namoyon bo’ladi.

Musiqiy o’z taqdirini belgilash-o’quvchilarga doimiy ravishda amalga oshirilayotgan tanlovning shaxsiy-muammoli jarayoni, musiqiy-ijodiy faoliyat yo’nalishi, istiqbolda esa shaxsiy-kasbiy rivojlanishni aniqlashga yordam beradi.

Maqsad elementi musiqiy va ijodiy o’z-o’zini anglashni shaxsiy ahamiyatga ega deb bilishda namoyon bo’ladi, bu esa faoliyatning shaxsiy ma’nosini belgilaydi.

O’quvchining musiqa ijrochiligida o’ziga xosligi - bu shaxsiy fazilatlarini o’rganish (tahlil qilish, o’z-o’zini hurmat qilish) va musiqiy va ijodiy imkoniyatlarni o’rganish jarayonida: “men nima qila olaman” degan savolga javob topishga qaratiladi. Musiqa ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchni avvalo maqsadni amalga oshirish uchun zarur vositalarni tanlash, bolaning o’z-o’ziga bergan savollariga javob berishda aniqlanadi: nima qilishim kerak va qanday qilib musiqiy faoliyatda muvaffaqiyatli bo’lishim kerak, bu men uchun etarli emas kabi. Musiqiy o’z-o’zini tarbiyalash – bu bolalarning ijobiy fazilatlarini (irodasi, samaradorligi) shakllantirish va takomillashtirish, salbiy xususiyatlarni bartaraf etish. Musiqa ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish musiqaga oid zarur bilimlarga ega bo’lishda, o’quvchilarda musiqa san’atida o’z-o’zini ifoda etish darajasini oshirishga qaratilgan mustaqil ijodiy faoliyat ko’nikmalarini o’zlashtirishda namoyon bo’ladi.

Umuman olganda, musiqiy ijodkorlik va o’ziga bo’lgan ishonch natijalarini aks ettirish va o’z-o’zini anglash obyektiv (o’z-o’zini anglashning amaliy natijalari - musiqiy asarlar) va sub’ektiv (ijodiy faoliyatidan qoniqish darajasida - o’z-o’zini tasdiqlash) bolaning tadqiqot, amaliy va kompozitsion faoliyatda ishtirok etishi orqali imkoniyatlarni amalga oshirish darajasini baholashga imkon beradi. Yangi musiqiy-ijodiy imkoniyatlar va ehtiyojlar o’z-o’zini anglashi musiqiy o’zini o’zi yaxshilash yo’llarini aniqlashga, o’ziga bo’lgan ishonchining yangi, yuqori pog’onasiga olib keladi. O’quvchining musiqa ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishning strukturaviy va mazmunli jihati bu hodisani nazariy model sifatida va musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish elementlarining izchil faollashuvi bilan ifodalangan jarayon sifatida aks ettiradi.

Shunday qilib, o’quvchilarning musiqa ijrochiligida o’ziga bo’lgan ishonchni orttirishni ichki dunyosini tashqi dunyo bilan o’zaro bog’lashning ongli, maqsadli jarayoni sifatida aniqlashimiz mumkin, natijada ijodiy mahsulot sifatida natijaga erishish uchun barcha musiqiy faoliyatda (axborot, ijro, ijodiy) ijodiy faoliyat orqali o’z imkoniyatlarini ochib beradi. Yuqorida keltirilgan materiallar va "o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish" konsepsiyasining mohiyatini tahlil qilish bizga musiqa san’ati sohasida o’rganilayotgan jarayonning mexanizmi va o’quvchilarning musiqiy faoliyatda o’z-o’zini anglashiga pedagogik ta’sirni yanada o’rganish uchun asos yaratdi.O’quvchilarning musiqiy faoliyatda o’z-o’zini anglashning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlash bizning tadqiqotimizning keyingi qismiga bag’ishlanadi.

Ma’lumki, turli ijobiy tashqi ta’sirlar bolaning faoliyat doirasini kengaytiradi, uning ko’p qirrali rivojlanishi va takomillashishi uchun shart-sharoit yaratadi. A.Disterverg, "hech bir kishiga rivojlanish va ta’lim berilmaydi yoki xabar qilinmaydi. Ularga qo’shilishni istagan har bir kishi o’z faoliyati bilan, o’z kuchi bilan, o’z kuchiga ega bo’lishi kerak. Tashqi tomondan, u faqat hayajonli bo’lishi mumkin", deya ta’kidlab o’tgan. Pedagogik sharoitda biz pedagogik jarayonning eng yuqori samaradorligini ta’minlaydigan old shartlar, shartlar va qoidalarni tushunamiz.

Ko’pgina pedagogik ishlarda shartlar ko’pincha zarur, mumkin bo’lgan, ruxsat etilgan, tashqi va ichki sabablarga ko’ra turli sabablarga ko’ra bo’linadi. Ko’pincha tashqi sharoitlarga quyidagilar kiradi: bolalarning turli xil, ijodiy faoliyatini tashkil etish, jamoada munosabatlarni tarbiyalash, shaxsiy tajriba va boshqalar. Ya’ni, tashqi omillar faoliyat va munosabatlarning xususiyatini aniqlaydi, ichki esa o’quvchilarning faoliyatini rag’batlantiradi. Tashqi sharoitlarning shaxsiyatning rivojlanishiga ta’siri to’g’ridan-to’g’ri emas, balki faqat o’z ehtiyojlarining ichki doirasidan o’tadi, chunki bola hech narsa yetkaza olmaydi, faqat tashqi tomondan unga ta’sir qiladi - bu g’oyani P.P.Blonskiy, N.K.Krupskaya, S.L.Rubinshteyn faol ishlab chiqdi.

L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, B.M.Teplovning tadqiqotlarida, tashqi omillar shaxsiy rivojlanish uchun ichki sharoitlarni amalga oshirish va namoyon qilish uchun old shart-sharoitlarni yaratadi, har qanday tashqi ta’sirlar faqat o’quvchilar ahamiyatini tushunib, bu ta’sirlarni ichki qabul qilganda samarali bo’lishi mumkin, deb ta’kidlaydi.

Bizning fikrimizcha, o’qituvchining vazifasi o’quvchining o’z-o’zini boshqaradigan faoliyatini "qo’zg’atish" va uni o’quvchining haqiqiy imkoniyatlariga asoslanib, har qanday musiqiy faoliyatga jalb qilishdan iborat, chunki o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish jarayoni har doim individuallik bilan tavsiflangan faoliyatda sodir bo’ladi. Shunday qilib, o’quvchilarning musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchni orttirishni samarali ta’minlaydigan pedagogik sharoitlarni aniqlash orqali biz tashqi ta’sir va shaxsiy sharoitlarni o’rganishga tayandik. So’nggi o’n yillikning bir qator pedagogik ishlarini ko’rib chiqish shuni ko’rsatdiki, o’qituvchilar o’quvchilarni o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish jarayonini amalga oshirishning tashkiliy va pedagogik sharoitlariga katta e’tibor berishadi(N. G. Krylov ,EA Nikitin, S. Sulaymonov va boshqalar).

N. G. Krylova o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishning pedagogik shart-sharoitlariga quyidagilarni kiritadi: faoliyat mazmunining o’zgaruvchanligi va o’quvchining ishtirok etish tabiati; muvaffaqiyatli vaziyatlarni yaratish; ushbu muassasaning ijtimoiy muhitning foydali ta’siriga va jamiyatning ta’lim imkoniyatlarini integratsiyalashuviga ochiqligi. S.Sulaymanovaning nuqtai nazari bo’yicha, to’garaklarda o’quvchilarning ijodiy o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishning tashqi sharoitlariga quyidagilar kiradi: qulay psixologik muhit, o’z-o’zini anglash imkoniyatlarining keng doirasi, pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq yordam ko’rsatish va ularning ijodiy salohiyatini ro’yobga chiqarishda qo’llab-quvvatlash, faoliyat usullarini o’rgatish. Muallif o’ziga bo’lgan ishonchning ichki sharoitlariga qadriyatlar, maqsadlar, motivatsiya, tanlov erkinligi, xavfsizlik hissi, o’quvchining o’zi va boshqalarning tajribasini qabul qilish, shuningdek, faoliyat usullarini o’zlashtirishni kiritadi.

E.A.Nikitina o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish uchun "shartlar-tashqi imtiyozlar"ni aniqladi: konvertatsiya qilish uchun bo’sh joy mavjudligi; o’quvchining tashqi talablari va uning ichki imkoniyatlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik; o’qituvchilarning (ota-onalar, tengdoshlarning) bolaning shaxsiga bo’lgan qiziqishi, uning yutuqlarini munosib baholash bilan birga; o’quvchining o’z-o’zini anglashi uchun ichki sharoitlarini shakllantirish. Ichki shartlar sifatida muallif quyidagilarni ta’kidlaydi: kognitiv, motivatsion-qiymat va amaliy-samarali kontentning ichki potentsial to’plami; faoliyat maqsadlarini tanlash va belgilash, unga erishish, kuchli irodali harakatlar, qiyinchiliklarni bartaraf etish; o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini tashkil etish, o’z-o’zini tahlil qilish o’z-o’zini boshqarish va b. M.Yu.

O’quvchilarning musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga ijobiy munosabatini shakllantirish, o’z-o’zini anglashning motivatsion va maqsadli komponentining shakllanishiga ta’sir qiluvchi eng muhim pedagogik shartlardan biridir. Psixologik va pedagogik adabiyotlarda "motivatsiya" tushunchasi muayyan faoliyatni shaxs uchun shaxsiy ma’noga ega bo’lgan va o’z faoliyatining tashqi maqsadlarini shaxsning ichki ehtiyojlariga aylantiradigan jarayonni anglatadi. O’quvchining musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga ijobiy munosabatini shakllantirish uchun motivlar tizimining paydo bo’lishiga olib keladigan maqsadlarni belgilash kerak, bu esa o’z navbatida musiqiy faoliyatni keltirib chiqaradi. Maklakov: "Inson istagan maqsadlar vaqt o’tishi bilan uning sabablari bo’lishi mumkin va motivlarga aylanib, ular o’z navbatida shaxsiy xususiyatlarga aylanishi mumkin". Faoliyat nazariyasiga ko’ra (G.Shchukin) ta’lim jarayoni o’quvchilarning bilim faoliyatini tashkil etish jarayoni, shuning uchun bu faoliyatni tashkil etuvchi bilim motivatsiyasi sifatida qaraladi. Shu sababli, musiqiy san’at sohasidagi o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga bo’lgan ehtiyojni samarali tarbiyalash maqsadida, shaxsni uning bilimiga bo’lgan qiziqishini o’quvchi shaxsiyatining ijodiy o’z-o’zini anglashga yo’naltirilishining boshlanishi bo’lishiga olib keladigan pedagogik jihatdan bunday ta’lim faoliyatini oqilona tashkil etish. Ushbu muammolarni hal qilish uchun o’qituvchiga tavsiya etiladi:

• 
  bolalarning ma’naviy madaniyatni rivojlantirishdagi o’rni, ahamiyati va imkoniyatlari, odamlar o’rtasidagi insoniy munosabatlarni loyihalashda hukmlarini shakllantirish;
  
• 
  maktab o’quvchilarida badiiy musiqa namunalariga hissiy ijobiy javob berish, musiqiy asarlarni estetik tahlil qilish, o’ychan, hissiy jihatdan boy va takroriy his qilish istagini rivojlantirish.
  

O’quvchilarning o’quv faoliyatini tashkil etishda o’qituvchi, shuningdek, musiqiy faoliyatda o’z-o’zini anglash uchun ijobiy motivatsiyani shakllantirishga yordam beradigan omillarni hisobga olish kerak, masalan:

• 
  shaxsiy motivatsiyani hisobga olish, mavzuni rivojlantirishning yaqin va uzoq maqsadlarini aniqlash;
  
• 
  yangi turdagi motivatsion munosabatlarda namoyon bo’lgan faoliyatda aqliy neoplazmalarning paydo bo’lishi: o’rganilayotgan ob’ektga (kognitiv faoliyat); boshqa shaxsga (ijtimoiy faoliyat); o’z-o’zidan (agar kerak bo’lsa, uning motivatsion sohasini tushunish va tartibga solish qobiliyati), o’quvchining shaxsiyati ta’lim, ijodiy faoliyat mavzusi, o’zaro ta’sir mavzusi, motivatsion sohaning predmeti sifatida shakllanadi;
  
• 
  motivatsion sohaning ayrim tomonlarida sifat o’zgarishlari, uning tuzilishining murakkabligi;
  
• 
  "muhim" motivlarni assimilyatsiya qilish va mavzuni barcha faol musiqa faoliyatiga kiritish, bu haqiqiy motivlarning shakllanishiga olib keladi;
  

Bunday holda, motivatsiyani rivojlantirish mexanizmi sifatida: shaxsning yo’nalishi, shaxsiy xususiyatlar, tipologik xususiyatlar, umumiy va o’ziga xos qobiliyatlar, iroda ko’rsatkichlari va boshqalarni hisobga olish lozim.

O’quvchini o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga yo’naltiradigan bunday ta’lim faoliyatini tashkil etish pedagogik jihatdan oqilona hisoblanadi. Buning uchun o’qituvchi bolalarning ma’naviy madaniyat va odamlar o’rtasidagi insoniy munosabatlarni rivojlantirishda musiqa san’atining ahamiyati va imkoniyatlari haqida fikrlarini shakllantirish maqsadga muvofiqdir; ularga badiiy musiqa namunalariga hissiy ijodiy javob berish; musiqiy asarlarni chuqur his qilish, tahlil qilish va ijro etish va musiqiy qobiliyatlarini o’z-o’zini anglash istagini rivojlantirish.

O’quvchilarning musiqiy faoliyatining muayyan elementlari (masalan, musiqa tinglash, amaliy ijro etish, konsertlarga qatnashish) o’quv jarayoniga kiritilmasa, talabalarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga bo’lgan motivatsiyasi shakllanmaydi. Shu bilan birga, ijodkorlikka qaratilgan faoliyat turlari ustunlik qiladi (bu har doim haqiqiy qiziqish uyg’otadi): vokal-xor ijrosi, plastik intonatsiya; eshitish o’yinlari; o’yin sharoitlari va boshqalar.

Bizning fikrimizcha, o’qituvchi psixologik va pedagogik vaziyatlarni yaratishi, unda bola faol shaxsiy pozitsiyani egallashi va musiqiy faoliyat subyekti sifatida o’zini namoyon qilishi kerak. Bunda o’quvchining musiqiy faoliyati, uning tasavvurlari, ijodiy fikrlashi, yangisini yaratishi va albatta o’z-o’zini bilishni faollashtirishiga erishiladi. Shuning uchun, o’qituvchining shaxsiy va ijodiy imkoniyatlarini o’rganish (tahlil qilish, o’z-o’zini hurmat qilish) uchun yordamga ehtiyoj bor. Ushbu jarayonni tashkil etishda o’z-o’zini kuzatish, o’z-o’zini tanqid qilish, o’z-o’zini nazorat qilish muhim ahamiyatga ega. Bunga talabaning musiqiy tajribasi, o’qituvchi (musiqa haqida umumiy xabardorlik darajasi, muayyan musiqaga murojaat qilishning motivatsiyasi) tomonidan mazmunli baholash yordam beradi. Haqiqatdan ham, faol harakat musiqa san’atining asoslarini o’zlashtirishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Bugungi kunda ta’lim muassasalarining ijodiy va moliyaviy imkoniyatlarini yodda tutsak, musiqaga eng faol qo’shilish xor qo’shiqlarini ijro etish jarayonida amalga oshiriladi. Kollektiv musiqiy ijodga qo’shilish (ular xor qo’shiqlarining eng yaxshi tashkil etilgan mashg’ulotlari), bola ijtimoiy ahamiyatga ega musiqiy muhitni yaratish uchun jamoaning umumiy faoliyatining bir qismi sifatida qo’shiqchilik faoliyatini amalga oshira boshlaydi va ijobiy ijtimoiy-badiiy tajribani to’plash orqali haqiqatni tushunadi. Va u jamoaviy ijrochilik bilan kuchaytirilgan she’riy qo’shiq va xor asarlarida aks etadi.

Amalda biz musiqiy "o’z-o’zini boshqarish" ga olib boradigan impuls, o’quvchining o’zini o’zi anglashi musiqiy va kognitiv faoliyatga sub’ektiv ahamiyatga ega ekanligiga ishonch hosil qilish imkoniga ega bo’ldik. Ushbu faoliyat o’quvchilarning ichki ehtiyojlari bilan rag’batlantirilishi muhimdir. Shu sababli, sub’ektlarning o’zlarini musiqiy faoliyatda o’z-o’zini anglashga qaratilganligini hisobga olish kerak, uning mavjudligi bu jarayonni tashkil etishning asosiy ichki shartlaridan biri hisoblanadi. Psixologiyada birinchi marta "orientatsiya" tushunchasi V.Shtern tomonidan kiritilgan bo’lib, uni har qanday faoliyat uchun moyillik deb hisoblaydi. S.L.Rubinshteyn bu atamani ichki psixologiyaga kiritdi va uni "inson faoliyatini belgilovchi dinamik tendentsiyalar" deb ta’rifladi.

Ko’pgina olimlar bu yo’nalishni shaxsning alohida tomoni deb hisoblashadi va uni quyidagi funktsiyalar bilan tavsiflashadi:

Integral funktsiya yo’nalishni mohiyatini tizimni tashkil etuvchi integral sifatlarning ichki tuzilishi orqali, atrof-muhit bilan o’zaro aloqada, sifatli ishonchga ega bo’lgan butun bir narsa sifatida namoyon qiladi.

Shaxsning yo’nalishini tashkil etuvchi funktsiyasi uning ierarxik tuzilishini belgilaydi. Bu shaxsning o’zini o’zi tashkil etish jarayonini ta’minlovchi asosiy omil sifatida shaxsning yo’nalishini hisobga oladi. Maqsad vazifasi professional o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonida ma’nolarni shakllantirishni, kasbiy faoliyatda amalga oshiriladigan hayotiy maqsadlar (yoki ma’nolar) tizimini ishlab chiqishni va unga tayyorgarlikni ta’minlaydi, chunki "yo’nalish ko’p yo’nalishlarning yig’indisi emas, balki g’oyaviy va maqsadli rejaning sifat jihatidan mukammal shakllanishi".

Yo’qolgan elementlarni qidirish funktsiyasi (qobiliyat, shaxsiyat, bilim, ko’nikmalar) insonni doimo (inson madaniyati va ijtimoiy tajribasining yangi-yangi yutuqlarini o’zlashtiradigan) takomillashtiradi. Yangi manfaatlar bilan bog’liq faoliyatga kirish jarayonida ushbu faoliyatning motivatsiyasi yanada mazmunli bo’ladi, axloqiy odatlarni shakllantirish jarayoni sodir bo’ladi: yig’ish, ishni oxiriga etkazish, bu va’daga rioya qilish va h.k.

Shaxsning yo’nalishini tanlab olish funktsiyasi " shaxsiyatning xulq-atvorini tanlab olish va hayotiy maqsadlarga erishish uchun faoliyatni yo’naltirishni belgilaydi va muayyan qadriyatlarning sub’ektiv ahamiyatini, shaxsiy tajriba hissi va interiorizatsiyasining faolligini va shaxsiy rivojlanish individualligini ta’minlaydi.

Bu qoidalar bizga umumiy sifatlari va shaxsning o’ziga xos xususiyatlari birligini aks ettiradi yaxlit dinamik xususiyati sifatida talaba shaxsi tarkibida musiqa yo’nalishini ta’kidlash imkonini beradi, musiqa san’ati sohasida tanlangan faoliyati uchun mavzu ijobiy munosabatini ifodalaydi, shaxsiy o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonini belgilaydi. Musiqiy faoliyatining ahamiyatini tushunish va unda o’z-o’zini ifodalash va o’z-o’zini rivojlantirish imkoniyatlarini tushunish o’quvchilarning kasbini yanada o’zlashtirishda faollikni rag’batlantirishning asosiy omillariga aylanadi.

O’quvchilarning musiqiy imkoniyatlarini amalga oshirish faoliyati quyidagi tashqi pedagogik shartlardan iborat:

- musiqiy mashg’ulotlar davomida o’z-o’zini anglash qobiliyatlarini shakllantirish;

- o’zini o’zi bilish va o’zining musiqiy imkoniyatlarini o’rganish, o’z-o’zini anglash usullari va uslubarini ishlab chiqish bo’yicha harakatlarni amalga oshirish;

- o’z-o’zini tashkil etish qobiliyatlarini tarbiyalash. Ushbu shartni amalga oshirishda o’qituvchi bolaning ijod jarayonining o’ziga xosligini, kelajakdagi bo’lajak musiqachining mohiyatini ochib berish, shuningdek, o’z-o’zini tiklash mexanizmini ta’minlash, o’z-o’zini anglashning shaxsiy va texnologik komponentini ishga tushirish uchun haqiqiy imkoniyatga ega bo’ladi.

Musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish usullarini ishlab chiqish bo’yicha o’quvchining harakatlari uning o’z-o’zini tashkil qilish uchun sharoit yaratadi. Insonning haqiqiy xatti-harakatlarida fikrdan harakatga o’tish uning ta’limotida va o’z-o’zini tarbiyalashda namoyon bo’ladi – o’quvchining ongli faoliyati, jamiyatda, madaniyatda va o’zini "men"ini yaratishda hissiy idealni ongli ravishda qidirishni nazarda tutadi. Ushbu faoliyatni tashkil etishda o’qituvchining yordami o’quvchining kelajakdagi o’z-o’zini anglashning kalitidir, buning uchun u quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishi kerak:

- musiqaning inson hayoti bilan aloqasi va mavjud badiiy-tarbiyaviy vositalar haqidagi ijobiy g’oyalarni o’quchilarga singdirish, tengdoshlar va kattalarning musiqiy hayotida mustaqil ishtirok etishga tayyorligini rivojlantirish;

- yoshlarni estetik jihatdan sezgir va o’z-o’zini tarbiyalash faoliyati uchun tegishli musiqiy bilimlar bilan qurollantirish;

- musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchni orttirish va o’z-o’zini tarbiyalash istagini insonning ma’naviy hayotida o’z-o’zini rivojlantirish jarayonining ahamiyatini tushunish, musiqa san’atining ko’plab hodisalari bilan mustaqil va to’laqonli tanishish uchun ko’nikmalar doirasini egallashga ko’maklashish asosida rivojlantirish.

O’quvchining musiqiy faoliyatini tashkil etishda o’qituvchining yordami kelajakda o’z-o’zini anglashning kalitidir, buning uchun zarur bo’lgan: "insonning ma’naviy hayotida o’z-o’zini rivojlantirish jarayonining ahamiyatini tushunish asosida inson hayoti va mavjud badiiy va ta’lim vositalari bilan musiqaning aloqasi haqida ijobiy tushunchalarni ochib berishi, bolalarda tengdoshlar va kattalarning musiqiy hayotida mustaqil ishtirok etishga tayyorligi; musiqiy havaskorlikni tashkil etish, dam olishni to’liq amalga oshirish usuli sifatida musiqa san’atining ko’plab hodisalari bilan mustaqil va to’liq tanishish uchun o’quvchilar malakalarini egallashiga ko’maklashish; milliy va zamonaviy musiqa namunalaridan badiiy jihatdan ahamiyatli musiqiy va estetik qadriyatlarga bosqichma-bosqich qayta yo’naltirish orqali o’quvchilarni o’z-o’zini tarbiyalash va o’z-o’zini tarbiyalashga hissa qo’shish.

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, agar o’qituvchi o’quvchilarning o’z hayoti uchun badiiy ta’limning ahamiyatini - haqiqiy va kelajakda amalga oshirishga qaratilgan sa’y-harakatlarini amalga oshirsa, o’z-o’zini tarbiyalash qobiliyatlarini shakllantirish samarali bo’ladi. Avvalgi holatdan kelib chiqadigan eng muhim ichki shart - o’quvchilarning musiqiy faoliyatda o’ziga bo’lgan ishonchni orttirishni shakllantirish asosida o’quvchining yashirin qobiliyatlarini yuzaga chiqarish.

O’quvchilarning ijodiy mahsulotlarida o’z-o’zini tasdiqlashiga muvaffaqiyatli erishish uchun o’qituvchi o’quvchining musiqiy faoliyatda ishtirok etishiga hissa qo’shadigan maxsus vaziyatlarni tashkil qilishi kerak. Natijada, o’qituvchi o’z-o’zini baholash holatini yaratishi orqali maktab o’quvchilarining muvaffaqiyatli o’z-o’zini anglash uchun zarur bo’lgan muhim tashqi pedagogik shartlarni amalga oshiradi Faoliyat natijalarini va o’z-o’zini tahlil qilish va aks ettirish, bajarilgan ishdan so’ng o’quvchining keyingi ijodiy vazifasini hal qilish boshlanishidan oldin amalga oshirilishi kerak. O’z-o’zini hurmat qilish uchun, shaxs har doim o’zining shaxsiy salohiyatidan to’liq foydalanish uchun yangi ijodiy chiziqni izlaydi. Ijodkorlik o’quvchilar tayyor namunalarga ega bo’lmagan vazifalarni hal qilishda tug’iladi va ularga qaror qabul qilish usullari haqida ko’rsatmalar berilmaydi. Har qanday ijodiy ish mustaqil faoliyatni o’z ichiga oladi, chunki bolalar o’zlarini muammoni hal qilish, aks ettirish va bilim olishga majbur qilishadi. Shu sababli, musiqiy ta’lim mustaqil ishni tashkil qilmasdan o’ylanmaydi, bu bolalarga mustaqillik, fikrlash, yaratish, qadrlash qobiliyatini o’rgatadi. Shu bilan birga, yangi bilimlarni mavjud bo’lganlar bilan taqqoslash yo’li bilan o’quvchi o’zining avvalgi bilimlarini kengaytiradi va chuqurlashtiradi, o’z mahoratini oshirishga, bir shaklda yoki boshqa shaklda aqliy yoki jismoniy harakatlarning samarasini ifodalashga harakat qiladi. O’qituvchi bu harakatlarni boshqaradi va nazorat qiladi. Mustaqil ish orqali o’quvchilarga bilim, ko’nikma va malakalar berishga, ta’limiy vazifalarini hal qilish(faoliyatni, mustaqillikni, qat’iyatlilikni, irodani va boshqalarni tarbiyalash)ga erishiladi. Uning qo’llanilishi mavjudlik va sistematika tamoyillariga rioya qilishda ijobiy natija beradi. Bunday holda, bola turli xil ishlarni bajarish uchun barqaror qobiliyat va imkoniyatlarni ishlab chiqadi, bu esa salohiyatni ochishga yordam beradi. Ushbu tashqi holatga mos keladigan ichki holat o’quvchilarga o’z-o’zini anglashning sub’ektiv va ob’ektiv natijalarini aks ettiradi, bu esa tinglovchilarning, amaliy va kompozitsion faoliyatda o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish darajasini baholashga imkon beradi.

O’z ijodiy ishlarini tahlil qilish - o’smirning musiqiy va ijodiy o’z-o’zini anglash sifatini oshirishning eng samarali choralaridan biridir. Bu, birinchi navbatda, bolaning xatti-harakatlarini va ular olib kelgan oqibatlar va natijalarni chuqur tahlil qilishga bog’liq. Shu bilan birga, o’quvchi oldingi natijalarni hisobga olgan holda keyingi vazifaga o’tishda hamma narsani hisobga oladimi deb o’ylaydi. Agar talaba yana bir bor qarorni tahlil qilsa, o’z-o’zini hurmat qilish o’z-o’zini tahlil qilishga asoslanadi u muvaffaqiyatli bo’lgan narsaga qaraydi va muvaffaqiyatsiz bo’lsa, muvaffaqiyatsizlik sabablarini topishga harakat qiladi va tuzatadi. Bunday ichki ishlar yangi musiqiy-ijodiy imkoniyatlar va ehtiyojlarning o’z-o’zini anglashiga, musiqiy o’zini o’zi yaxshilash yo’llarini aniqlashga olib keladi.

Musiqiy faoliyatda o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirish uchun yuqorida sanab o’tilgan pedagogik shart-sharoitlar to’plami bizning fikrimizcha, eng samarali hisoblanadi.