Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi

Qur’on  – Alloh tomonidan Muhammad (s.a.v.)ga yuborilgan. Unda: 
«Ey mo‘minlar, adolat bilan turuvchi hamda o‘zlaringning yoki ota-ona 
va qarindosh-urug‘larning zarariga bo‘lsa-da, Alloh uchun to‘g‘ri 
guvohlik beruvchi bo‘linglar. Bas, adolat qilmasdan nafsi havoga berilib 
ketmanglar. Agar tillaringni burib (noto‘g‘ri guvohlik bersanglar) yoki 
(guvohlik berishdan) bosh tortsanglar, albatta, Alloh qilayotgan 
ishlaringizdan xabardor bo‘ladigan zotdir», – deyilgan («Niso» surasi, 
135-oyat). Qur’on nasihatlar, targ‘ibotlar va rivoyatlardan iborat kitob 
bo‘lib, 114 sura, 6666 oyatdan iborat. Unda diniy, ya’ni ibodat qoidalari 
bilan birga, fuqarolik va jinoyatga oid 500 ta huquqiy norma ham 
oyatlarda ifodalangan. Sunna Muhammad (s.a.v.)ning hikmatlari va 
ma’qullagan harakatlari, ta’limi to‘plamidir. O‘lkalarda Qur’oni karim, 
sunna va ularning sharhlari, qisman fath etilgan xalqlarning islomga mos 

---

22
keluvchi urflari asosida musulmon huquqi bunyod etildi. Musulmon 
huquqi diniy va huquqiy qoidalar majmui bo‘lib, musulmonlar ularga 
rioya etishlari lozim edi.  
Qur’on ayollar uchun monogamiya (bir er bilan yashash)ni belgilab, 
arablarning ko‘pxotinlik an’analarini mustahkamladi, dindorlarga bir 
vaqtda to‘rtta ayolga uylanish va hisobsiz cho‘rilar saqlash huquqini 
berdi. Nikohga kirishda Qur’oni karim er kishiga o‘z ayoliga nikohi 
uchun mahr
1
 to‘lashni buyurdi.  
Musulmon meros huquqining asosi Qur’oni karim hisoblanib, «Niso» 
surasining 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17-hamda so‘nggi ikki oyatida meros 
huquqi yoritilgan. Ushbu oyatlar va sunnaga suyanib, musulmon 
huquqshunoslari faroiz – «meros ilmi»ni ishlab chiqqanlar. Unda birinchi 
navbatda, meros oluvchilar tabaqasiga kimlar kirishi, ularning ulushlari, 
ayol kishining yolg‘iz holda hamda farzandi bo‘lgani holda qancha ulush 
olishi, marhumning merosi ochilishi bilan uning ota-onalari ulushi 
miqdori aniq ishlab chiqilgan.    
Qur’onni tadqiq etish jarayonida jinoyat va jazo to‘g‘risidagi huquqiy 
normalar Muhammad (s.a.v.) va xalifalar davrlarida ham batafsil 
ishlanmaganligi namoyon bo‘ldi. Qur’onda jinoyat hisoblanadigan xatti-
harakat va qilmishlar tizimsiz holda bayon etilgan. Ularni to‘rt guruhga 
ajratish mumkin, ya’ni: 1) dinga qarshi; 2) hokimiyatga qarshi; 3) mulkka 
qarshi; 4) shaxsga qarshi sodir etilgan jinoyatlar.  
Ilk musulmon davlatida sudlov va surishtiruv ishlari arablarning urf-
odatlari, so‘ng esa Qur’on, sunna normalari asosida amalga oshirilar edi. 
Jazo tayinlash huquqi xalifaga, joylarda esa uning noiblariga tegishli 
bo‘lgan. Jazo tayinlash diniy asosda amalga oshirilgan. Islomning 
dastlabki o‘n yilliklardagi harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlar Muhammad 
(s.a.v.) va «taqvodor» xalifalarning o‘zga din vakillariga nisbatan diniy 
murosada bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. Musulmon huquqining evolut-
siyasiga nafaqat islomgacha yashagan arablarning urf-odatlari, balki 
Arabiston yarim orolida keng tarqalgan turli diniy aqidalarning ham 
ta’siri bor.  
VIII asrda, ya’ni arablarning O‘rta Osiyoni istilosi vaqtida mazkur 
hududda islom dini va u bilan birga musulmon huquqi tizimini singdirish 
avj oldi. Arabistonda paydo bo‘lgan musulmon huquqi hozirgi 
                                               
1
ɆɚΣɪ – ɮɚԕɚɬ ɚɺɥɧɢɧɝ ɯɭɫɭɫɢɣ ɦɭɥɤɢ ɛʆɥɢɲɢ ɲɚɪɬɢ ɛɢɥɚɧ ɛɟɪɢɥɚɞɢɝɚɧ
ɦɨɞɞɢɣ ɬʆɥɨɜ. ɍɧɢɧɝ ɚɧɢԕ ԕɢɣɦɚɬɢ ԟɚԕɢɞɚ ɫɭɧɧɢɣ ɜɚ ɲɢɚ ɨԕɢɦɥɚɪɢ ʆɪɬɚɫɢɞɚ
ɛɢɪɨɡ ɬɚɮɨɜɭɬ ɛɨɪ.

---

23
O‘zbekiston hududida ham katta mavqega ega bo‘lib, o‘n ikki asrdan 
ko‘proq vaqt mobaynida amal qildi. Musulmon huquqining asosiy 
qoidalari va me’yorlaridan asrlar mobaynida hech bir o‘zgarishsiz 
foydalanildi. Zero, musulmon huquqi islom dini bilan uzviy bog‘liq 
bo‘lgani bois, islomning qabul qilinishi bilan musulmon huquqining ham 
joriy etilishi muqarrar edi.