Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Ichki ishlar organlari. O‘rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi 
o‘tkazilib, O‘zbekiston SSR tashkil etilgandan so‘ng, 1925-yil 17-fevral-
da Sovetlarning I syezdi qarori bilan respublika hukumati tashkil etildi. 
Qarorda hukumat tarkibida ichki ishlar xalq komissariati tashkil etilishi 
belgilab qo‘yildi.  
1925-yilning 1-noyabrida O‘zbekiston SSR Markaziy ijroiya qo‘mi-
tasining Rayosati «O‘zbekiston SSR Xalq komissarlari soveti to‘g‘risi-
da»gi Nizomni tasdiqladi. Nizomning 4-bandiga muvofiq, hukumat 
tarkibiga Xalq komissarlari soveti raisi, uning o‘rinbosarlari, Xalq 
komissarlari sovetining a’zolari – butunittifoq xalq xo‘jaligi soveti raisi, 
respublikaning barcha xalq komissarlari, jumladan ichki ishlar xalq 
komissari ham kirishi belgilangan. 
Ichki ishlar xalq komissari to‘liq ravishda respublika hukumatiga 
bo‘ysungan. Ichki ishlar xalq komissari O‘zbekiston Markaziy ijroiya 
qo‘mitasi va Xalq komissarlari soveti qarorlari hamda ularning faoliyatiga 
tegishli SSSR Markaziy ijroiya qo‘mitasi, Xalq komissarlari soveti 
qarorlari, Ichki ishlar xalq komissarligining farmoyishlari asosida faoliyat 
ko‘rsatgan. O‘z vakolati doirasida farmoyish, yo‘riqnoma, sirkular va 
buyruqlar chiqargan. 
Butuno‘zbek sovetlarining II qurultoyi 1927-yil 22–30-martda bo‘lib 
o‘tib, unda davlat apparatini ratsionallashtirish va soddalashtirish 
to‘g‘risidagi qaror qabul qilindi. Qurultoyning mazkur qarori ijrosini 
ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston SSR Markaziy ijroiya qo‘mitasining 
1927-yil 16-maydagi qarori bilan O‘zbekiston SSR Ichki ishlar xalq 
komissarligi bekor qilinib, uning o‘rniga Xalq komissarlari kengashi 
qoshida Markaziy ma’muriy boshqarma tashkil etildi. Qarorda Markaziy 
ma’muriy  boshqarmaning  vazifalari  sifatida  qo‘yidagilar  belgilangan:          
1) O‘zbekiston SSR hukumatining ma’muriy xarakterdagi qarorlari va 

---

 264
farmoyishlarini hayotga tatbiq etish; 2) ma’muriy masalalar bo‘yicha 
qonunchilik hujjatlarini loyihasini tayyorlash; 3) jamoat tartibi va 
xavfsizligini qo‘riqlash masalalari bilan shug‘ullanish; 4) fuqarolik 
holatini qayd etish organlarini boshqarish; 5) qamoqda saqlash joylarini 
boshqarish; 6) respublika ichki ishlar organlari rahbar xodimlarini 
tasdiqlash va boshqalar.  
O‘zbekiston SSR Markaziy ijroiya qo‘mitasining qarori bilan Ichki 
ishlar xalq komissarligi vazifalari quyidagi organlarga taqsimlandi: 
ma’muriy masalalar Xalq komissarlari kengashi qoshidagi Markaziy 
ma’muriy boshqarmaga, yo‘l qurilishi masalalari Xalq komissarlari 
kengashi qoshidagi Bosh texnik qurilish qo‘mitasiga, mahalliy xo‘jalik 
ishlari respublika Davlat planining mahalliy xo‘jalik seksiyasiga, 
kommunal va turar-joy maxsus fondlarini hisobga olish masalalari Moliya 
xalq komissarligining mahalliy moliya boshqarmasiga, bolalar mehnat 
koloniyalari masalasi Maorif xalq komissarligiga, axloq tuzatish-mehnat 
uylari va qamoqxonalarni boshqarish vazifalari okrug sovetlari ijroiya 
qo‘mitalariga berildi. 
O‘zbekiston SSR Markaziy ma’muriy boshqarmasi qoshida militsiya 
va jinoyat qidiruv bo‘limi tashkil etilgan. Unga 7 ta viloyat (Toshkent, 
Farg‘ona, Samarqand, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm) 
bo‘linmalari, bitta tuman va shahar (Toshkentning eski shahrida) 
bo‘linmasi, 13 ta tuman bo‘linmalari va Samarqand viloyatining vokzal 
oldi bo‘linmasi bo‘ysungan. 
Ichki ishlar xalq komissarligi vazifalarini alohida idoralar o‘rtasida 
taqsimlash ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlari sonining oshishiga 
olib kelgan. Shu sababli, O‘zbekiston SSRning 1928-yil 20-oktabridagi 
qarori bilan Markaziy ma’muriy boshqarma bekor qilinib, Ichki ishlar 
xalq komissarligi oldingi holatida qayta tiklandi. 
O‘zbekiston SSR Ichki ishlar xalq komissarligining jinoyat qidiruv 
bo‘limlari SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi Markaziy jinoyat qidiruv 
boshqarmasi bilan hamkorlikda faoliyat yuritgan. 
Militsiyaning tashkiliy rivojlanishi, tarkibi, ish faoliyati shakl va 
usullari sobiq SSSR Markaziy ijroiya qo‘mitasining 1934-yil 10-iyuldagi 
qaroriga asosan Umumittifoq Ichki ishlar xalq komissarligi tuzilishi bilan 
bog‘liq ravishda o‘zgargan. Unga davlat xavfsizlik organlari va militsiya 
bo‘ysundirilgan. Ichki ishlar xalq komissarligi zimmasiga «inqilobiy» 
tartib va davlat xavfsizligini ta’minlash, ijtimoiy mulkni muhofaza qilish, 
fuqarolik holati hujjatlarini yozish, chegaralarni qo‘riqlash, axloq-mehnat 
tuzatish muassasalarini ta’minlash va qo‘riqlash vazifalari yuklatilgan. 

---

 265
Respublikalarda Ichki ishlar xalq komissarliklari, avtonom 
respublikalar, o‘lkalar va viloyatlarda esa ichki ishlar xalq komissarliklari 
boshqarmalari tashkil etilgan. Umumittifoq Ichki ishlar xalq komissarligi 
tuzilishi bilan ichki ishlar idoralari markaz tomonidan boshqariladigan 
bo‘lgan. 
1935-yilning noyabr-dekabr oylarida militsiyaning butun rahbarlar 
tarkibi attestatsiyadan o‘tkazilishi, xodimlar uchun maxsus unvonlar va 
nishonlar ta’sis etilishi, rahbarlar tarkibining huquq hamda vazifalari aniq 
belgilanishi, xodimlarni ishga tayinlash va bo‘shatish tartibi o‘rnatilgan. 
IIXK operativ organlarida rahbarlar tarkibiga unvonlar ularning 
maxsus tayyorgarligi va xizmat attestatsiyasidagi malakasi hamda ish 
stajiga qarab berilgan. Xizmatni o‘tash uchun quyidagi maxsus unvonlar 
belgilangan: militsiya serjanti, militsiya kichik leytenanti, militsiya 
leytenanti, militsiya katta leytenanti, militsiya mayori, militsiya katta 
mayori, militsiya inspektori, militsiya direktori va militsiya bosh 
direktori.  
Bu maxsus unvonlar va ularni berish tartibi SSSR Markaziy ijroiya 
qo‘mitasi va Xalq komissarlari soveti tomonidan 1936-yil 3-iyulda 
tasdiqlangan Ishchi-dehqon militsiyasi rahbarlar tarkibining xizmatni 
o‘tash to‘g‘risidagi Nizomida rasman mustahkamlab qo‘yilgan. Mazkur 
nizomda militsiyaning rahbar lavozimlariga tayinlash tartibi ham 
belgilangan. Unga ko‘ra rayon militsiyasi boshliqlari hamda ularga 
tenglashtirilgan lavozimlar va undan yuqori mansablarga xodimlar SSSR 
ichki ishlar komissari tomonidan, boshqa lavozimlarga respublika, o‘lka 
hamda viloyat militsiya boshlig‘ining buyrug‘iga binoan tayinlangan. 
Maxsus unvonga ega bo‘lgan (lavozimidan qat’i nazar) rahbarlar tarkibi 
xodimlarini bir respublika, o‘lka va viloyat boshqarmasidan boshqasiga 
o‘tkazish faqat SSSR Ichki ishlar xalq komissarining buyrug‘i bilan 
amalga oshirilgan. 
1937-yil 14-fevralda O‘zbekiston Sovetlarining Favqulodda IV 
Qurultoyi O‘zbekiston SSRning yangi Konstitutsiyasini qabul qildi. 
Konstitutsiyada oliy davlat hokimiyat organi etib O‘zbekiston SSR Oliy 
Soveti belgilangan va qonun chiqaruvchi idora vakolati berildi. Oliy 
Sovet sessiyalari oralig‘idagi davrda uning vakolatlarini amalga 
oshiruvchi Oliy Sovet Prezidiumi tashkil qilindi. 
Mazkur Konstitutsiyada O‘zbekiston SSRning Oliy davlat boshqaruv 
idorasi bo‘lib Xalq komissarlari soveti (1946-yildan Ministrlar soveti) 
belgilangan. Davlat hokimiyatining mahalliy idoralari tuman, shahar, 
qo‘rg‘on va qishloq mehnatkashlari deputatlari Sovetlari, mahalliy davlat 
boshqaruv idoralari qilib Sovetlarning Ijroiya qo‘mitalari bo‘lgan. 

---

 266
Konstitutsiyada sud va prokuratura idoralari tizimi, ularning faoliyat 
yo‘nalishlari va vakolatlari, fuqarolarning huquqlari va burchlari, 
shuningdek davlat ahamiyatiga molik boshqa masalalar ham o‘z aksini 
topgan.