Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

ɂɛɪɚɝɢɦɨɜ ɇ. ɂɛɧ Ȼɚɬɭɬɬɚ ɢ ɟɝɨ ɩɭɬɟɲɟɫɬɜɢɟ ɩɨ ɋɪɟɞɧɟɣ Ⱥɡɢɢ. – Ɇ.: 
ɇɚɭɤɚ, 1998. – ɋ. 78. 

---

 143
noibining huzurida, uning nazorat ostida olib borilgan; diniy ishlar shariat 
huquqi asosida yorg‘uvchilar (sudyalar) tomonidan hal etilgan; sudyalar –
 yorg‘uchilar nufuzli, e’tiborli zodagonlardan tayinlanganlar; sud funk-
siyasi kundalik ish bo‘lgan. 
XIV asrlarga kelib, Yaso asta-sekinlik bilan o‘z o‘rnini uzil-kesil 
shariat normalariga bo‘shatib bera boshlagan
1
.
Shuni alohida qayd qilmoq lozimki, Chingizxon vafotidan keyin mo‘g‘ul 
davlati uluslar mulki tarzida yashadi. Keyinchalik o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, 
boshqird, totar va boshqa xalqlar tarkibiga kirgan turk urug‘ va qabilalari bu 
davlatning tayanch kuchlariga aylandi. Zero, Yaso qonunlari O‘zbekiston 
davlatchiligi va huquqi tarixida o‘z ta’sirini qoldirdi. Zotan, o‘zbek 
davlatchiligi va huquqining keyingi taraqqiyot bosqichlarida sezilarli iz 
qoldirdi, ayniqsa bu, odat huquqining ko‘p jihatlarida namoyon bo‘ldi va 
ko‘chmanchi aholi o‘rtasida keng tarqalib uzoq vaqt amal qilib keldi.  
Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoni bosib olishi bilan bu yerda davlat va 
huquq, armiya bilan bog‘liq masalalarda ham mo‘g‘ullar davri ma’lum 
darajada iz qoldirdi. Jumladan, bu hududdagi davlatlar hayotiga 
qurultoylar o‘tkazish, mahalliy-ma’muriy bo‘linish, soliq birliklarini 
aniqlash, tumanlarning joriy etilishi, hujjat evaziga ma’lum shahar, 
qishloq va tumanlarni suyurg‘ol (hadya) qilib berish, ba’zi bir jinoyat 
(o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik) uchun Yaso qonunlariga binoan og‘ir 
jazo tayinlash, armiya ta’minoti va tuzilishi, tartibi kabi davlat boshqaruvi 
unsurlari kirib kelib o‘zbek xonliklari davrida ham ma’lum darajada 
amalda bo‘ldi. Ularning ko‘plari qadimgi turkiy xalqlardan olingan 
bo‘lsa-da, Turkistonga bosqinchilar orqali joriy bo‘lgan islohotlar sifatida 
baholanishi mumkin. Chig‘atoy ulusining ikkinchi qismi Mo‘g‘ulistonga 
kelsak, uning aholisi turkiy va turkiylashgan mo‘g‘ul qabilalaridan iborat 
bo‘lib, ular Tug‘luq Temurxon davridan, xususan, u xonlikka ko‘tarilgan 
davrdan (1347–1348-y.) e’tiboran islom dinini qabul qila boshladilar. Shu 
munosabat bilan Chingizxon yasosidan ko‘ra shariat huquqi ular orasida 
keng yoyila boshladi.  
Xulosa qilib aytish mumkinki, Movarounnahrdagi mo‘g‘ullargina 
emas, balki Mo‘g‘uliston yoki «Jete»da ham mo‘g‘ullar turklashib, islom 
dinini qabul qildilar va shariat huquqini XV asrning birinchi yarmidayoq 
huquqning asosiy manbai sifatida tan oldilar. 
1
 Qarang  ɆɭΙɢɦɨɜ Ɂ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ ɞɚɜɥɚɬɢ ɜɚ ԟɭԕɭԕɢ ɬɚɪɢɯɢ. – Ɍ., 2003. 
– Ȼ. 141.

---

 144
VIII BOB. AMIR TEMUR DAVLATI VA HUQUQI