Қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш

Болани мактабга мослашишини ўзига хос хусусияти. 
Мактабгача 
болалик даврида у ѐки бу сабабга кўра ѐшига мувофиқ, тўлақонли 
ривожланмаган кўплаб болалар учун мактабга келиш мураккаб синов бўлиши 
мумкин ва улар қатор муаммоларга дуч келади. Бу каби алоҳида 
қийинчиликларнинг педагогик психология фанида тўртта гуруҳи фарқланади:
 
1. Кун тартиби билан боғлиқ қийинчиликлар (кўпроқ болалар боғчасига 
қатнамаган болаларда кузатилади ва ихтиѐрийлик, ўзини бошқариш, 
уюшқоқликнинг нисбатан паст даражасида намоѐн бўлади). 
2. Коммуникатив қийинчиликлар (тенгдошлари билан мулоқот тажрибаси 
этарли бўлмаган болаларда синф жамоаси, ундаги ўз ўрнига ўрганишга 
қийналишда намоѐн бўлади). 
3. Ўқитувчилар билан ўзаро муносабатлардаги қийинчиликлар. 
4. Оилавий шароитдаги ўзгаришлар билан боғлиқ муаммолар. 
Афсуски, кўпчилик ўқувчилар учун бу муаммолар ҳал этиб бўлмаслигича 
қолади. Агар бу ҳолатларда мактаб психологи, педагог, ота - оналар томонидан 
ѐрдам берилмаса, болада турли кўринишдаги мактаб неврозлари мактабга тайѐр 
эмасликнинг ноадекват компенсатсияси сифатида юзага келиши мумкин. 
Шу сабабли мактаб неврозларини эрта диагностикалаш, коррекциялаш ва 
профилактика қилиш долзарб ва фавқулодда муҳим муаммо саналади. 
6-9 ѐшдаги болаларда невротик ҳолат ички (ортиқча хавотир, нотинчлик, 
ўта сензитивлик каби) ва ташқи ижтимоий омиллар сабабли келиб чиқиши 
мумкин: 
- оилада нотўғри тарбия (ҳаддан ташқари ғамхўрлик, ортиқча талабчанлик, 
эгоцентрик тарбия); 
- тарбиясидаги болага психологик саводсиз таъсир, кўпинча ўқувчини 
ноадекват баҳолашга олиб келади; 
- коммуникатив малака ва кўникмалар этишмаслиги; 
- ўқувчи позицияси шаклланмаганлиги. 
Бу каби ноадаптив хулқни психологлар дидактоген ѐки мактаб неврози деб 
таърифлайдилар. Бу ўринда невроз тиббий жиҳатидаги тор маънода эмас, балки 
кўпроқ мактаб ҳаѐтидаги у ѐки бу мураккабликларга ноадекват реактсия қилиш 
маъносида тушунилади. 
Яна бир тез-тез учрайдиган атама - "Психоген мактаб дезадаптатсияси 
муаммосидир. Мазкур муаммо фавқулодда долзарб бўлгани боис унинг 
хусусиятлари устида яна бир бор тўхталамиз. 

---

93 
Психоген мактаб дезадаптацияси бола шахсининг мактаб ва оиладаги 
объектив мавқеини бузадиган психоген реакциялар, касалликлар ва 
тузилмаларни акс эттиради. 
Одатда, мактаб неврозлари бесабаб агрессивлик, мактабга боришдан 
қўрқиш, дарсларга кириш, синф тахтаси ѐнида жавоб беришдан бош тортиш ва 
шу каби меъѐрдан четланган дезадаптив хулқда намоѐн бўлади. 
А.М. Прихожаннинг таъкидлашича, ―Мактаб хавотирлилиги - эмоционал 
беқарорликнинг нисбатан енгил шакли бўлиб, ҳаяжон, ўқув вазиятларида, 
синфда ортиқча нотинчлик ўзига нисбатан ѐмон муносабат, педагоглар, 
тенгдошлари томонидан салбий баҳо кутишда намоѐн бўлади‖. Мактаб 
неврозлари намоѐн бўлиши диапозони анча кенг, бу уларни ташхислашда аниқ 
мезонларни белгилашни қийинлаштиради. Шу боис мактаб неврозларининг 
олдини олиш ва коррекциялаш учун комплекс ўйинлар зарур. Улар кичик 
ўқувчи шахси ривожланишини эрта ташхислаш, унинг ѐш ва индивидуал 
хусусиятлари ва имкониятларини, ўқитувчилар ва ота - оналар билан доимий 
ишлашни талаб этади. 
Мактаб неврозларини тадқиқ этиш учун болани унинг мактаб ва мактабдан 
ташқари ҳаѐтида турли вазиятларда кузатиш, ўқитувчилар ота - оналар 
ўқувчилар билан суҳбатлашиш ва махсус психодиагностик методлар зарур. 
Олинган барча натижаларни профессионал талқин қилиш психологга бола 
муаммоларини ҳал этиш имконини беради. 
Мактаб психологик амалиѐтида мактаб неврози бўлган болаларнинг бир 
неча тури фарқланади: 
1. Хулқида аниқ четланишлар бўлган болалар (дарсда ўзларини ѐмон 
тутади, дарс пайтида синфда туриб юради, ўқитувчига қўполлик қилади, 
бошқариш қийин, фақат синфдошлари эмас, ўқитувчига ҳам агрессив). Одатда, 
ѐмон ўқийди, ўз-ўзини юқори баҳолайди. Улар учун гипердинамик синдром, 
патологик фантазия синдроми характерли. Кўпинча ўқитувчилар бундай 
болаларни педагогик ―қаровсиз‖, ѐки хатто ақли заиф деб ҳисоблайдилар. 
2. Шундай ҳолатлар бўладики, яхши ўзлаштирадиган, дарсда ўзини яхши 
тутадиган ўқувчилар ортиқча юклама ѐки эмотсионал ҳаяжон натижасида 
бирдан ўзгариб қолади. Уларда депрессия, апатия пайдо бўлади. Ўқитувчилар 
ўқувчини гўѐ алмаштириб қўйишди, у ўқишга қизиқмай қўйди деб айтадилар. 
Бола мактабга боришдан бош тортади, қўполлик қила бошлайди. Невротик 
депрессия, боғланишли ҳодисалар синдроми кабилар кайфият тушиши 
эмотсионал лабиллик, хавотир фонида намоѐн бўлади. Баъзан бу гуруҳ 
болаларида аутизм, тўлиқ ѐки қисман мутизм кузатилади. 
3. Бу гуруҳ мураккаблиги шундаки, ташқи кўринишдан муваффақиятли 
(ўзлаштириш яхши, ҳулқ қониқарли) болаларда эмотсионал номақбуллик 

---

94 
аломатлари (жавоб беришга қўрқиш, оғзаки жавоб берганда қўл титраши 
кузатилади, секин гапиради, доим бир чеккада юради) кузатилади. Ўз-ўзини 
баҳолаш, одатда, паст, кўнгли нозик, сензитивлик, хавотирлилик даражаси 
баланд. Уятчанлиги, ортиқча хавотирлилиги боис ўз қобилиятларини тўлиқ 
намоѐн қила олмайди. Тадқиқотлар кўрсатишича, бундай болаларда новербал 
интеллект вербалига нисбатан анча юқори. Улар фақат якка тартибда 
ишлаганда очиладилар. Бу болалар учун фобик ва қўрқув синдромлари 
характерли. 
Қўрқувларнинг яна бир алоҳида гуруҳини ажратиш мумкинки, у бирор 
фаолиятда 
номувофиқ 
бўлиб 
қолиш, 
атрофдагиларнинг 
умидини 
оқламасликдан қўрқиш билан боғлиқ. Бундай ўқувчиларда мактаб қўрқуви ўта 
қадрли қўрқувларнинг ўзига хос кўриниши сифатида кузатилади. Бунинг 
сабаби мактабда интизомни бузгани учун жазодан, қаттиққўл ўқитувчидан 
қўрқиш кабилар бўлиши мумкин. Натижада бола мактабга боришдан бош 
тортиши мумкин. Турли психосоматик ҳодисалар - ҳарорат кўтарилиши бош 
оғриғи, қусиш ва бошқалар юзага келиши мумкин. 
Мактаб неврозларида психологик ҳимоя характери ва намоѐн бўлиши энг 
аввало боланинг олий нерв фаолияти типи, унинг оиладаги тарбияси 
хусусиятлари, психик жароҳатловчи вазиятга боғлиқ бўлади. Мактаб 
неврозларини ташхислашда психолог, аввало, ноадекват психологик ҳимоя 
шаклларига дуч келади. Бу каби ҳимоя механизмларини очиб бериш невротик 
болалар билан ишлашда диагностик босқичнинг энг муҳим вазифаларидан 
биридир. 
Кенг маънода психологик ҳимоя атамаси "Психологик дискомфортни 
бартараф этувчи исталган хулқни" ифодалаш учун ишлатилади. Бунинг 
натижасида негативизм каби характер қирралари, "сохта" алмаштирувчи 
фаолият пайдо бўлиши, шахслараро муносабатлар ўзгариши мумкин.
(Б.Ф. Зейгарник, Б.С. Братус). Шахснинг невротик тузилишида ҳимоя 
ноадекват характерга эга ва психологик дискомфортни кескинлаши мумкин. 
Психологик ҳимоя англашилмаган даражада шакллангани боис унинг 
механизмларини проектив методикалар ѐрдамида тадқиқ этиш мумкин. 
Е.Т Соколова фикрича, «Проектив метод мотивациянинг англашилмаган 
ѐки тўлиқ англашилмаган шаклларини ўрганишга қаратилган ва бу жиҳати 
билан инсон психикасининг тобора интим соҳасига киришнинг деярли ягона 
психологик методидир». 
«Проектив» атамаси илк бор Лоуренс Френк томонидан 1939 йилда 
қўлланган. Шунингдек у шахсни тадқиқ этишнинг проектив методлари 
таснифини ҳам келтиради: 

---

95 
Структуралаш методикалари (Роршахнинг сиѐҳ доғлари тести, булутлар 
тести, уч ўлчамли проекция тести);
Конструкциялаш методикалари (МАП, олам тести); 
Интерпретация методикалари (САТО, ТАТ, Рене Жил тести ва б.); 
Тўлдириш методикалари (тугалланмаган гаплар, ҳикоялар, Онгнинг 
ассоциатив тести); 
Катарсис методикалари (психодрама, проектив ўйин); 
Экспрессияни ўрганиш методикалари (дастхат, нутқий мулоқот таҳлили 
ва б.) 
Ижод маҳсулини ўрганиш методикалари (расмли тестлар, елимлаш ва 
ш.к.). 
Бундай методикаларнинг асосий фарқи рағбат материали аниқмаслиги, 
хайрихоҳлик муҳити ва қадриятли фикрлар мавжуд эмаслигидадир. Улар 
аввало шахснинг муносабатлари соҳасини акс эттиради ва мактаб неврозлари 
учун хос бўлган спетсифик реактсияларни аниқлаш имконини беради. 
Тест якка тартибда ўтказилади. Аввало, болани эркин бўлишга, масалан 
бола қизиқишларига оид ўйин ѐрдамида эришиш муҳим. 
Тадқиқотлар кўрсатишича, мактаб неврози бўлган болаларда ўзига хос 
жавоблар кўпчиликни ташкил этади. Уларда қўрқув аниқ ифодаланган. 
Проектив методикалар бола шахсининг хусусиятларини: 
Оригинал реакциялар даражаси юқорилиги; 
Қўрқув реакцияси аниқ ифодаланганлиги; 
Мавзуларнинг тез-тез персеверацияси, можароли вазиятлардан 
четланиш; хавотирлилик, қўрқувни аниқлаш имконини беради.
Демак, мактаб неврозлари бола ва катталарнинг аҳамиятли 
муносабатлари, боланинг мактаб ўзаро ҳамкорлиги тизимида ўз-ўзига 
муносабатлари бузилиши сифатида қаралиши мумкин. Бунда номувофиқлик ва 
жазодан қўрқиш дезадаптив хулқни келтириб чиқаради. Шу билан боғлиқ 
равишда гуѐ иккита хулқ стратегияси фарқланади: 
«Сўровчи» стратегияси - тобе позицияси; 
Негатив, агрессив ҳулқ стратегияси (мустақил). 
Замонавий тарбия ва педагогик фаолият ўз ишининг усталари ўйин 
позициясини албатта қўллайдилар, машғулотлар, дарслар муҳитини қувонч, 
ѐқимли сюрпризлар билан бойитишга ҳаракат қиладилар. Тарбиячи, педагог, 
ота-оналарнинг ўйин позицияси ўз-ўзидан психотерапевтик бўлиб, «Катта 
одам-бола», «Ўқитувчи-ўқувчи» ўзаро муносабатлари гуманизатсиясига 
кўмаклашади. Мактабгача муассаса ва мактаб психологининг асосий вазифаси 
ҳам шу, уни шакллантиришга интилиш лозим, зеро, у ҳам катталар ҳам 
болаларнинг нерв қувватини тежаш имконини беради. Унутмаслик керакки 

---

96 
ўйин нафақат бошқаларни тарбиялаш, балки ўз-ўзини бошқаришнинг ҳам 
қудратли қуроли, у ижодий, билиш фаолиятининг бошқарувчиси, тарбиячи, 
педагог, ота-она ҳулқи нозиклигини таъминлайди.