|
6–ta’rif. va o’zgaruvchilarning (2) sistemaning har bir tenglamasini to’g’ri sonli tenglikka aylantiruvchi qiymatlari jufti uning yechimi deyiladi. (2) sistemani yechish uchun uning birinchi tenglamasini ga, ikkinchisini ga ko’paytirib, ularni ayiramiz. U holda
hosil bo’ladi, agar bo’lsa,
(3)
ga ega bo’lamiz.
(4)
ni topamiz.
Shunday qilib, bo’lsa, (2) sistema yagona yechimga ega bo’ladi. Ushbu
ko’rinishdagi jadval 2 sistemaning matritsasi deyiladi. matritsaning gorizontal qatorlari uning satrlari, vertikal qatorlari esa - ustunlari deyiladi. lar uning elementlari deyiladi. Qaralayotgan matritsa, ikkinchi tartibli kvadrat matritsa deyiladi. Uning chap yuqori burchagidan o’ng pastki burchagiga boruvchi dioganal uning bosh dioganali deyiladi.
3 va 4 formulalardagi kasrlarning maxraji bosh dioganaldagi elementlar ko’paytmasidan, ikkinchi dioganalda turgan elementlarning ko’paytmasini ayirish natijasida tuzilganligi ko’rinib turibdi: . Bu ifoda matritsaning determinanti deb ataladi va quyidagicha belgilanadi:
Demak, ta’rifga ko’ra,
=
Quyidagicha tasdiq o’rinli: ikkinchi tartibli determinant nolga teng bo’lishi uchun, uning satrlaridagi yoki ustunlaridagi elementlar proporsional bo’lishi zarur va yetarli.
Yuqoridagi belgilashlar asosida 3 tenglikning surati quyidagi determinantdan iborat:
=.
Bu determinant determinantdagi birinchi ustunni ozod hadlar ustuni bilan almashtirishdan hosil qilingan. Xuddi shunga o’xshash determinantning ikkinchi ustunini ozod hadlar bilan almashtirsak, 4 tenglikning suratidagi ifoda hosil bo’ladi:
Shunday qilib, agar bo’lsa, 2 sistemaning yechimi
lardan iborat va yagonadir. Bu formulalar Kramer formulalari deyiladi.
Misol. Kramer formulalaridan foydalanib, 1 sistemani yechamiz.
U holda,
Endi
==0 (5)
holni qaraymiz. 5 tenglikni ko’rinishda yozish mumkin, ya’ni bu holda noma’lumlarning koeffisentlari proporsionaldir.
Bundan tashqari, agar
ya’ni
ham o’rinli bo’lsa,
=
bo’lib, biz ikki noma’lumli bitta tenglamaga ega bo’lamiz. Bu holda u sistema cheksiz ko’p yechimga ega bo’ladi.
Nihoyat, agar
=0 lekin, bo’lsa,
ya’ni
bo’lsa, u holda sistema ziddiyatli bo’ladi va yechimga ega bo’lmaydi.
2 sistemaning yechimi Dekart koordinatalari sistemasida to’g’ri chiziqlarning kesishish nuqtasini ifodalaydi.
Agar bo’lsa, to’g’ri chiziqlar har xil bo’lib, yagona umumiy nuqtaga ega bo’ladi. = bo’lsa, har ikkala tenglama bitta tenglamani ifodalaydi va uning har bir nuqtasi, berilgan to‘g‘ri chiziqning «kesishish nuqtalari» bo’ladi, ya’ni ular ustma-ust tushadi. Nihoyat, agar bo’lsa, to’g’ri chiziqlar parallel va ular bitta ham umumiy nuqtaga ega bo’lmaydi.
Shuni ta’kidlab o’tamizki, maktab matematika kursida 2 sistemani o’rniga qo’yish va qo’shish usullari yordamida yechilar edi. Bu yerda yana bitta usulni o’rgandik. Ushbu usulning bitta qulayligi shundaki, uning yordamida noma’lumli –ta chiziqli tenglamalar sistemasini ham yechish mumkin. Bunga qiziqqan o’quvchilar [1] adabiyotga murojaat qilishlari mumkin.
Umuman, tenglamalar sistemasi deb, ularning kon’yunksiyasiga, maktabda belgilangandek,
(6)
sistemaga aytiladi. 6 sistemaning har birini to’g’ri sonli tenglikka aylantiruvchi sonlar jufti uning yechimi deyiladi.
Bizga ma’lumki, ikki predikat kon’yunksiyasining rostlik to’plami, shu predikatlar rostlik to’plamlari kesishmasidan iborat. Xuddi shunga o’xshash 6 sistema yechimlarining to’plami, tenglamalar yechimlari to’plamining kesishmasidan iborat. Geometrik yo’l bilan bu to’plam quyidagicha topiladi: tenglamalarning grafigi chiziladi, so’ngra bu grafiklarning kesishish nuqtalari topiladi.
Misol. (4; 3), (-4; -3) juftliklar
sistema yechimlari to’plamiga tegishli bo’ladi. Haqiqatdan, hamda lar tenglamalarning har birini qanoatlantiradi:
Berilgan sistema boshqa yechimlarga ega emasligini ko’rsatish mumkin. Sistema yechi-mini grafik tasvirlaymiz. Sistemaning birinchi tenglamasining grafigi to’g’ri chiziq, ikkinchi-siniki esa markazi koor-dinata boshida va radiusi 5 ga teng bo’lgan aylana. Ular nuqtalarda kesishadi.
Xulosa
Kurs ishi mavzusiga doir mavjud adabiyotlarni o’qib o’rganish, tahlil qilish va ummlashtirish asosida Kurs ishni yozish natijasida quyidagi natijalar olindi:
Interfaol metodlar va ularni ta’lim jarayonida qo’llashga oid metodik adabiyotlani o’rganish asosida matematika o’qitishda foydalanish mumkin bo’lgan interfaol usullarning tavsiflari shakllantirildi. Har bir interfaol usulning o’ziga hos xususiyatlarini ochib berishga harakat qilindi.
Ishning ikkinchi bobida interfaol usullar asosida loyihalashtirilgan mashg’ulotlarning ishlanmalari keltirildi. Mashg’ulotlarning texnologik xaritasi va unga mos dars ishlanmasining moduli taqdim etildi.
Pedagigok amaliyot davomida darslarni loyihalashda orttirilgan tajriba va bilim, ko’nikmalar asosida dars mashg’ulotlarni interfaol usullardan foydalanib loyihalashga jiddiy e’ribor qaratildi.
Mavjud metodik adabiyotlarni o’rganish, taxlil qilish va umumlashtirish ilg’or, tajriba namunalarini kuzatish va o’rganish natijasida matematika o’qitishda interfaol usullardan foydalanish o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatishiga ishonch hosil qildik. Bugungi kunda matematika o’qitishda interfaol usullardan foydalanish eng dolzarb muammolardan biri ekanligi asoslandi. Chunki interfaol usullar matematika o’qitishning sifat va samaradorligini ta’minlashga ximat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
