Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti turkiy tillar fakulteti

Leksikologiya bo’limi haqida umumiy ma’lumot.

Leksikologiya mustaqil lingvistik fan hisoblanib, unda so‘z va uning ahamiyati,so‘zning til lug‘at tarkibidagi asosiy birlik ekanligi, hozirgi zamon tilshunosligi,so‘z   tavsifi,   so‘zning   ma’nosi,   til   leksikasining   paydo  bo‘lish   sabablari,o‘rganilayotgan tilga xos sof o‘zakka ega bo‘lgan so‘z o'zlashgan leksika kabitushunchalar   o‘rganiladi.   Shuningdek,   sinonimlar,   omonimlar,   antonimlar,lingvistikada maydon tushunchasi, til lug‘at tarkibining boyish jarayoni va rivoji,jamiyat rivoji bilan lug‘at tarkibi ravnaqi o‘rtasidagi munosabat, lug‘at fondiningboyish yo‘llari: so‘z yasalishi, so‘z o‘zlashtirilishi, so‘z ma’nolarining o‘zgarishi hodisalari tadqiq etiladi.

Leksikologiya,   frazeologiya   va   leksikografiya   tilshunoslikning   uzviy bog‘liqsohalari   bo‘lgani   bois   so‘z   va   turg‘un   birikmalarning   belgilari,   ular   orasidagifarqlar, frazeologik paradigma, shuningdek, turli belgilariga ko‘ra lug‘atlar tasnifi:tarixiy, hozirgi zamon, to‘liq va qisqa, umumiy va maxsus lug‘atlar, birtilli, ikkitilliva   ko‘ptilli   lug‘atlar,   etimologiya   va   tarixiy   lug‘atlar   hamda   boshqa   bir   qatormasalalar ham o‘zaro bog‘liqholdatadqiqetiladi.

Leksika (yun. leksikos  so‘z, lug‘atga oid) tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar, birbadiiy asar yoki dialektga oid so‘zlarning jamidir. Hozirgi zamon turk tili  so‘zboyligi turli nuqtayi nazarlardan o‘rganilishi mumkin. Bu bilan tilshunoslikningmuhim sohalaridanbiri sanalgan turk tili leksikologiyasi fani shug‘ullanadi.Turk   tilshunosligida   frazeologik   birliklar   va   maqollar  deyimler   ve   atasözleri  sarlavhasi   ostida   ham o‘rganiladi.So‘z va uning ma’nosi bilan bog‘liq muammolarni  semantika  (yun.  semasie  -belgi) yoki semasiologiyada o‘rganiladi.

Til   birliklarini   ma’no   nuqtayi   nazaridan   tadqiq   etuvchi   bo‘lim turk tilshunosligida  anlambilim  (usm.   ilmimaâni;   nem.  semantik)   deyiladi.   Turktilshunosligiga   oid   ba’zi   kitoblarda   semantika  anlam   bilimi    deyiladi.

Tilshunoslikda   so‘z   ma’nosiga   tegishli   har   qanday   mavzuni  anlambilim

(semantika) o‘rganadi. “Semantikada, asosan, tushuncha (kavram), ma’no (anlam),ko‘p   ma’nolilik  (çok   anlamlılık),  sinonimlik  (eş  anlamlılık),  antonimlik  (zıtanlamlılık),ma’no  torayishi  (anlam   daralması),  ma’no   kengayishi  (anlamgenıshlemesı),ma’noo‘zgarishi (anlam değişmesi) kabi hodisalar tadqiqetiladi.”Turk tilshunosligida anlambilim uchta kichik bo‘limni o‘z ichiga oladi: 1. Genelanlambilim   (umumiy   semantika);   2.   Mantıksal-felsefi   anlambilim  (mantiqiy-falsafiy semantika) va 3. Dilbilimsel anlambılım (grammatik semantika).Bulardan genel anlambilim (umumiy semantika) ma’no bilan bog‘liq har qandaymasalani   keng   ko‘lamda   tadqiq   etadi.  Mantıksal-felsefi   anlambilim   (mantiqiy-falsafiy semantika) ma’no bilan bog‘liq har qanday masalani falsafiy va mantiqiynuqtayi nazardan  baholaydi.  Dilbilimsel  anlambılım  (grammatik  semantika)  o‘zichida ikkiga bo‘linadi: 1. eş zamanlı (durgun) anlambilim (turg‘un ma’no bilimi;sinxron semantika); 2. art zamanlı (gelişmeli) anlambilim (o‘zgaruvchan ma’nobilimi).Tilning muayyan zamon kesimidagi holatini tarixiy taraqqiyot ta’siridan holi,o‘zgarishsiz   holda   tadqiq   etuvchi soha  durgun   veya   eş   zamanlı   anlam   bilimi(turg‘un ma’no bilimi sinxron ma’no bilimi)deyiladi. Ushbu sohada so‘zlar vaularning ma’nolari, tushuncha qamrovi, sinonomlik, omonimlik va ko‘pma’noliliknuqtayi   nazaridan   o‘rganiladi.

Til   lug‘at   tarkibining   quyidagi   aspektlari   leksikologiyaning   tadqiqot   ob’ekti

hisoblanadi:

- so‘z - tilning asosiy birligi sifatida;

- leksik birliklarning tip (tur)lari;

- til lug‘at tarkibining tuzilishi;

- leksik birliklarning vazifa bajarishi;

- lug‘at tarkibining to‘lib borishi va taraqqiy etishi.

Leksik birliklarning yuqorida sanab o‘tilgan aspektlar orasidagi munosabatlar

ichidagi o‘ziga xos jihatlari leksikologik kategoriyalarda aks etadi.

Leksikologiyaning   bir   sohasi   bo‘lgan  etimologiya  esa   tildagi   so‘z   zahirasini

tarixiy,   ya’ni   so‘zlarning   kelib   chiqishi   va   shakllanishi   nuqtayi   nazaridan

o‘rganadi.   Ushbu   bo‘limda   sof   turkiy   leksika   o‘zlashgan,   ya’ni   uzoq   tarix

davomida boshqa tillardan turk tiliga kirib qolgan leksikadan alohida holda ko‘rib

chiqiladi. 

Leksikologiyada   turk   tilidagi   zamonaviy   matnlarda   muhim   o‘ringa   tutgan