Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
Markaziy Osiyo xattotlik 
san’ati tarixi, xattotlik maktablari, xattotlik nazariyasi, toshbosma 
nusxadagi kitoblar, badiiy matn lingvopoetikasi, Oʻrta Osiyo 
xattotlik san’ati, qoʻlyozma asarlar, noyob nusxa, tazkira, Alisher 
Navoiy qoʻlyozma asarlari katalogi, kitobatchilik, bosmaxonalar, 
Sulton Ali Mashhadiy, Mavlono Soyimiy, Mavlono Sayfiy, Mavlono 
Sher Ali, Shayxzoda Puroniy, Mavlono Voysiy, Mavlono Kotibiy va 
Abdujamil kotib Hirotiy, nasx, kufiy, muxakkak, nastaʼlik, suls, tavqe, 
taʼliq, devoniy, riko, rikʼiy.
 
Xattotlik (arab. – husnixat yozuvchi), kalligrafiya – yozuv (xat) 
sanʼati, kitob koʻchirish hamda meʼmoriy inshootlar, badiiy 
buyumlarning kitobatlarini yaratish kasbi. Yozuvning paydo boʻlishi 
natijasida yuzaga keldi. Ayniqsa, arab yozuvining keng tarqalishi 
tufayli xattotlikning rivojlanishi jadallashdi. Sharqda, jumladan, 
Oʻrta Osiyoda kitob bosish vujudga kelguniga qadar qoʻlyozma kitob 
tayyorlash, ularning nusxalarini koʻpaytirish (matn koʻchirish) bilan 
xattotlar shugʻullangan. Xattotlar saroylarda, ayrim amaldorlar 
76

---

huzurida guruh boʻlib ishlagan. Jumladan, temuriy shahzoda 
Boysungʻur Mirzo (1397–1433) Hirotda tashkil qilgan kutubxonada 
musavvir, naqqosh va boshqa ustalar bilan bir qatorda 40 dan ortiq 
xattotlar qoʻlyozma kitoblar tayyorlash, yaroqsiz holga kelganlarini 
taʼmirlash bilan mashgʻul boʻlgan. Xattotlik sanʼatiga bagʻishlangan 
koʻplab risolalar 10 xil asosiy xat uslublari (nasx, kufiy, muxakkak, 
nastaʼlik, suls, tavqe, taʼliq, devoniy, riko, rikʼiy) mavjudligi haqida 
darak beradi. 
Oʻrta Osiyoda arab yozuvlari tarqalguniga qadar turli yozuv 
usullari boʻlgan [mas., sugʻdiy, Oʻrxun-yenisey (qad. turkiy xoqon 
yozuvlar) va boshqa]. Qadimiy yozuvlardan boʻlgan kufiy yozuvi 
koʻpgina meʼmoriy va boshqa yodgorlik obidalarining bezagida, 
saqlanib qolgan. Jumladan, Oʻzbekiston musulmonlari diniy 
idorasida saqlanayotgan Usmon Qurʼoni ham ana shu kufiy (qad. 
hijoz adabiy yozuvi)da koʻchirilgan. Qurʼon koʻchirishda nasx, 
buyruq va farmonlar yozishda tavqe, maktublar bitishda riqo 
ishlatilgan. Bulardan tashqari tumor, gʻubor, shajariy, tugʻro va 
boshqa yozuv usullari ham boʻlgan.
 
5-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
77

---

XV asrdan kitob koʻchirish (fors, eski oʻzbek tillari)da nastaʼliq 
xati boʻlgan. Xattotlik Markaziy Osiyoda Temuriylar, Shayboniylar 
va soʻnggi sulolalar (ashtarxoniylar, mangʻitlar) davrida yuksak 
darajada taraqqiy etgan. Amir Temur davrida MavlonoShamsuddin 
Munshiy, sangtarosh va xattot Oltun juda mashhur boʻlgan. Alisher 
Navoiyning shaxsiy kutubxonasida 11 ta yirik sanʼatkorlar (Sultonali 
Mashhadiy, Abduljamil Kotib, Darvesh Muhammad Toqiy va 
boshqalar) xattotlikda samarali ijod qilgan. “Xattotlar sultoni” 
Sultonali Mashhadiy, Mir Ali Tabriziy va boshqa nastaʼliq xatini 
sanʼat darajasiga koʻtargan. Temuriy shahzodalar (Ibrohim bin 
Shohruh, Boysungʻur Mirzo, Badiuzzamon Mirzo va boshqalar) ham 
xattotlikka homiylik qilish bilan birga oʻzlari bu sanʼat turi bilan 
shugʻullangan; Zahiriddin Muhammad Bobur esa yangi xat va alifbo 
“Xatti Boburiy” ixtirochisidir. Kitobat sanʼati bilan bir qatorda 
binolarning kitobalari, qabrtoshlardagi bitiklar va buyumlarda 
xattotlik 
keng 
qoʻllanilgan. 
Shayboniylardan 
Muhammad 
Shayboniyxon 
va 
Ubaydullaxon 
xattotlik 
bilan 
shaxsan 
shugʻullangan va nasx xatida yuksak mahorat bilan yozgan. XVI asr 
Movarounnahr Xattotlik maktabini yuzaga kelishida Mir Ali 
Hiraviynshox hayoti va ijodi alohida oʻrin tutadi. Bosmaxona paydo 
boʻlguniga qadar kotib, xattotlar mehnati kitob tayyorlashda muhim 
oʻrin tutgan. Bu borada Boysungʻur Mirzo, Alisher Navoiy, 
Muhammad Rahimxon II (Feruz) va boshqalarning faoliyatlari 
diqqatga sazovor. XX asrda yirik kutubxonalarda xattotlar qoʻlyozma 
kitoblar nusxasini koʻpaytirish bilan shugʻullandilar. Masalan, 
Navoiy kutubxonasi (Oʻzbekiston milliy kutubxonasi)da bir guruh 
xattotlar ishlagan. 1943-yilda Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik 
instituti tashkil topgach, malakali xattotlar (Ibodulla Odilov, 
Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov, Usmon Karimov va 
boshqalar) shu yerga toʻplandi: ular koʻhna qoʻlyozmalarni tiklash, 
koʻchirish, tavsif varaqalari tuzish bilan shugʻullana boshladilar. XX 
asr 80-yillariga kelib kitobat sanʼati bir guruh kishilar tomonidan 
qayta tiklandi. Bunda Habibulla Solih, Abdulla Mirsoatov, 
Toʻxtamurod Zufarov, Alisher Shomuhammedov va boshqalarning 
xizmatlari katta. Jumladan, Habibulla Solih Mushafi Usmon 
Qurʼonining asl nusxasidan pergamentga 3 marta nusxa koʻchirib 
tayyorlagan (bir nusxasi Malayziyaning Kuala-Lumpur shahrida; 
pergamentga koʻchirib tayyorlagan yana bir nusxasi Toshkent islom 
78

---

universitetida), Katta Langar Qurʼonidan (Sankt-Peterburg va 
Oʻzbekistondagi nusxalari asosida) teriga koʻchirib nusxa 
tayyorlamoqda.
Habibulla Solih 1998-yilda Istanbulda oʻtkazilgan Xalqaro 
xattotlar bellashuvida “Devoniy” xat uslubi boʻyicha kuchli 
oʻnlikdan oʻrin oldi; 1999-yilda xattotlikda yangi tarz (naqshin bezak 
yozuvining alifbosini kashf qilib bu sohada yangilik) yaratgani uchun 
Lohurdagi Xalqaro xattotlar bellashuvida “Parvin raqam” (“Sharq 
yulduzi”) unvoniga sazovor boʻldi. Abdulaziz Mansurov, Islom 
Mamatov, Salimjon Badalboyev, Gʻafurjon Haqberdiyev va boshqa 
bugungi kundagi eng mashhur xattotlardir. Xattotlik hozirgi kunda 
Toshkent sharqshunoslik instituti, Toshkent islom universiteti, 
Behzod nomidagi Milliy rassomlik va dizayn intstitutida oʻrgatiladi. 
Xattotlik qadim Sharq san’atining behad kamol topgan turlaridan 
biri hisoblanadi. Oʻrta Osiyo xattotlik san’atining esa boy tarixi bor. 
XIV–XV asrlarda oʻlkamiz kitobatchiligining ravnaqi beqiyos boʻldi. 
Bu davrlarda dunyoda kitob chop etadigan bosmaxonalar yoʻq edi. 
Shuning uchun ham, ayniqsa, Sharqda xattotlik san’atiga qiziqish 
hamda xattotlarga ehtiyoj nihoyatda katta boʻlgan. 
Adabiyot va ilm ahli yaratgan bebaho asarlar kotiblar 
mehnatining sharofati bilan bizgacha yetib keldi. Bu qoʻlyozma 
asarlar oʻzbek adabiyotshunosligi va tilshunosligi uchun tadqiqot 
manbayi boʻlib xizmat qiladi. 
Ma’lumki, bunday qoʻlyozma asarlar Movarounnahr va 
Xurosonda, ilm-fan rivoj topgan deyarli hamma shaharlarda mashhur 
xattotlar tomonidan koʻp nusxada kitobat qilingan”. Z.Hamidovning 
“Navoiy xattotlari” nomli maqolasida shunday deyilgan. Unda qayd 
etilishicha, qadim Sharq qoʻlyozmalari orasida Mir Alisher Navoiy 
asarlari salmoqli oʻrin egallaydi. Navoiy ijodini oʻrganish, asarlarini 
oqqa koʻchirish uning oʻz zamonasidayoq boshlangan. Uning asarlari 
oʻzi yashab turgan yurtdagina emas, balki bir qancha xorijiy 
mamlakatlarda ham dastxat sifatida keng tarqalgan edi. Jumladan, 
shoir “Xamsa” ustida ishlaganda uning yozib tugatilgan qismini 
mashhur xattot Abdujamil kotib peshma-pesh oqqa koʻchirgandi. 
Shoir oʻzining yirik tazkirasi “Majolis un nafois” asarida xattotlik 
san’atiga yuqori baho berib, uni puxta egallagan Sulton Ali 
Mashhadiy, Mavlono Soyimiy, Mavlono Sayfiy, Mavlono Sher Ali, 
Shayxzoda Puroniy, Mavlono Voysiy, Mavlono Kotibiy va 
79

---

Abdujamil kotib Hirotiy kabi mashhur kotiblarni faxr bilan tilga 
oladi. Shunisi diqqatga sazovorki, bizgacha yetib kelgan Alisher 
Navoiy asarlari qoʻlyozmalarining juda koʻpchiligi qadimiy ilm-fan 
maskanlari Buxoro va Shahrisabzda kitobat qilingan. Qavomiddin 
Munirov va Abdulla Nosirov kabi sharqshunoslar tartib bergan 
“Alisher Navoiy qoʻlyozma asarlari katalogi” (Toshkent, 1970)dagi 
roʻyxat ana shundan dalolat beradi. 
XIV–XIX asrlar Buxoroda san’atning barcha turlari keng rivoj 
topgan davr boʻldi. Bu yerda xattotlik san’atining maktabi vujudga 
keldi. Pirmuhammad Soʻfi Buxoriy (XV asr), Miraz Buxoriy (XV 
asr), Sulton Muhammad Buxoriy (XV asr), Abdurahmon Barqiy 
Munshiy (XV asr), Mirali Hiraviy (XVI asr), Said Abdullo Buxoriy 
(XVI asr), xattotlik nazariyasi toʻgʻrisida kitob yozgan olim va xattot 
Darvish Muhammad ibn Doʻstmuhammad Buxoriy (XVI asr), 
Mavlono Inoyatillo kotib (XVII asr), Mirza Abdurahmon (XVIII 
asr), Fozil Devona (XIX asr), ma’rifatparvar adib va olim Ahmad 
Donish va boshqalar Movarounnahrning mashhur xushxat xattotlari 
sifatida Buxoroda qalam surdilar. 
Toshkent Davlat sharqshunoslik instituti qoshidagi Abu Rayhon 
Beruniy nomidagi sharq qoʻlyozmalari markazida Alisher Navoiy 
asarlarining 500 dan ortiq qoʻlyozma nusxalari saqlanayotir. 
Shundan 120 nusxa buxorolik mashhur xattotlar dastxatiga mansub. 
Jumladan, “Xazoyin ul-maoniy” asarining qirqqa yaqin nusxasi, 
“Xamsa”ning yigirma yetti nusxasi Buxoroda koʻchirilgan. Bulardan 
tashqari, “Xamsa”dagi “Hayrat ul-abror” dostoni 1838–1839-yillarda 
Sayyid Nafas tomonidan koʻchirilgan. “Layli va Majnun” dostoni 
1829–1830-yili Muhammad Rajab ibn Abduvali tomonidan, 
“Sabbayi sayyor” dostoni Muhammad Latif ibn Muhammad Sharif 
tomonidan XIX asrda Buxoroda alohida kitobat qilingan. 
Alisher Navoiy umrining soʻnggi yillarida yozgan “Lison ut-
tayr” asarining oʻndan ortiq nusxasi Buxoroda kitob holiga 
keltirilgan. U “Majolis un nafois”, “Mezon ul-avzon”, “Tarixi anbiyo 
va hukamo”, “Xamsat ul-mutaxayyirin”, “Vaqfiya”, “Tarixi muluki 
Ajam”, “Arbain”, “Risolai muammo” kabi asarlari koʻplab nusxada 
koʻchirilgan. 
Xususan, Shahrisabzda “Xazoyin ul-maoniy”, “Xamsa”, “Lison 
ut-tayr”, “Tarixi muluki Ajam” kabi asarlari xushxat dastxat bilan 
oqqa koʻchirilgan. Hozir Navoiyning Shahrisabzda koʻchirilgan 
80

---

oʻttizga yaqin noyob nusxalari saqlanmoqda. Masalan, 1874–1875-
yillarda mullo Muhammad Sheralibek Shahrisabiziy tomonidan 
shoirning “Xazoyin ul-maoniy” asari nasta’liq xatida qora tushda 
koʻchirilgan. “Xamsa” esa 1833–1834-yillarda Abdulqayum kotib va 
Muhammad Yunusxoʻja ibn Boboxoʻja Shahrisabiziy tomonidan 
oqqa koʻchirilgan. Bu nusxa Alisher Navoiy “Xamsa”sining XIX 
asrda koʻchirilgan nusxalaridan ancha toʻliq va mukammalligi bilan 
ajralib turadi. “Lison ut tayr” 1823–1824-yillarda Yormuhammad 
qori Shahrisabiziy tomonidan nasta’liq xatida qora siyohda 
koʻchirilgan. 
Toshbosma nusxadagi kitoblar Oʻrta Osiyo xalqlari tarixini 
oʻrganishda muhim manba boʻlishi bilan birga ba’zi bir yozma 
yodgorliklarning dastlab toshbosmada bosilishi kabi jihatlari 
matnshunoslik nuqtayi nazaridan muhim hodisa hisoblanadi. 
 
Oʻzbek matnshunosligi taraqqiyotida bu bosqich oʻziga xos 
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xususan, toshbosma nusxa 
tayyorlash uchun aynan matnshunosning ishini bevosita oʻz vazifasi 
bilan aloqador holda kotib, noshir, muharrir kabilar amalga oshirgani 
e’tiborlidir.
Oʻrta Osiyo xattotlik san’ati tarixini oʻrgangan xattot A.Murodov 
ta’kidlaganidek, Sharqda kotiblik bilan nom chiqargan har bir 
shaxsni biz oddiy texnik vazifasini bajaruvchi kishi sifatida emas, 
balki oʻz zamonasining madaniy hayotida favqulodda katta rol
oʻynagan ilm-ma’rifat ahli va yirik madaniyat arbobi sifatida 
taniymiz.
41
Qadimdan kotiblar yuksak mas’uliyatli vazifani bajaruvchi 
kishilar hisoblangan. Hatto qadimgi manbalarda ham ular 
ulugʻlangan. “Uygʻur yozuvli manbalarda kotiblar