Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Dars turi: 
ma’ruza
 
Darsning rejasi:
1. Oʻzbek matnlari tarixi va uning oʻziga xos jihatlari 
2. Jahon matnshunoslik tajribalari 
3. Rus matnshunos olimlari qarashlari 
 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
matnshunoslik, 
tekstologiya, uygʻonish davrida antik adabiyot yodgorliklari, 
yozuvchi ijodiy laboratoriyasi, antik, oʻrta asr va yangi adabiyot, 
qoʻlyozma asarlar, muallif tahrirlari, variantlar.
 
Matnshunoslik, “tekstologiya” – yordamchi tarixiy-filologik fan 
sohasi, adabiyot va folklorga oid qoʻlyozma asarlarni, tarixiy 
hujjatlarni, ularning aniq matnlarini aniqlash va tanqidiy oʻrganish, 
sharhlab eʼlon qilish maqsadida ular ustida tadqiqotlar olib boradi. 
Matnshunoslikning vazifasi matnni har tomonlama tadrijiy tanqidiy 
(matn tarixiga chuqur kirib borish, matnni yaratishda foydalanilgan 
manbalarni, muallif tahrirlari, variantlari va boshqalar) oʻrganib, 
nashrga tayyorlashdan iborat. 
Matnshunoslikning quyidagi asosiy 
xillari farqlanadi: antik, oʻrta asr va yangi adabiyot
. Mas., qad. 
yunon olimi Aristarx (miloddan avvalgi II asr) Gomer asarlari 
matnini tanqidiy oʻrgangan. Sharq islom olamida VII asrdan 
6

---

hozirgacha bir harfi oʻzgarmay, mashhur xattotlar tomonidan 
minglab nodir nusxalarda koʻchirilgan qoʻlyozmalardan biri 
muqaddas Qurʼoni Karim matnidir. Ular dunyoning turli joylaridagi 
kutubxonalarda saqlanadi. Uygʻonish davrida antik adabiyot 
yodgorliklarining dastlabki koʻrinishlarini, asliy matnlarini tiklashga 
qiziqish kuchaygan.
Oʻzbekistonda matnshunoslik oʻz tarixiga ega. 1400 yil 
davomida Oʻzbekiston olimlarining arab, fors va oʻzbek tilida 
yaratgan koʻplab yirik durdona asarlari oʻz davrida, undan keyingi 
davrlarda oʻrganilib, xattotlar tomonidan koʻchirilib, xato-nuqsonlari 
boshqa nusxalar orqali toʻgʻrilanib, hozirgi kunimizga qadar yetkazib 
kelingan. Bu ishga rus olimlari V.V.Bartold, I.Yu.Krachkovskiy, 
A.K.Borovkov, A.N.Kononov va boshqalar ham munosib hissa 
qoʻshishdi. Respublikamizda matnshunoslik boʻyicha ishlar 
Oʻzbekiston FA Til va adabiyot, Sharqshunoslik institutlarida olib 
borilmoqda. Alisher Navoiy asarlarining ilmiy tanqidiy matnlarini 
tayyorlash va nashr ettirishni S.Ayniy (“Hamsa”ning qisqartirilgan 
nashri), 
O.Sharafiddinov, 
I.Sultonov 
(“Mezon 
ul 
avzon”), 
A.N.Kononov (“Mahbub ul qulub”) va boshqalar amalga oshirdilar. 
Matnshunos olim P.Shamsiyev Navoiy “Hamsa”sining toʻla va yaxlit 
bir kitob holida nashrga tayyorlash borasida murakkab matnchilik 
yuzasidan tadqiqiy ishlar olib bordi. Natijada, “Hamsa”ga kirgan 
besh doston: “Hayrat ul abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va 
Majnun”, “Sabʼai sayyor”, “Saddi Iskandariy”larning barcha 
nashrlarini Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib va boshqa kotiblar 
tomonidan koʻchirilgan nusxalari bilan qiyoslab, “Hamsa” ning asl 
matniga yaqin keladigan ilmiy tanqidiy matnini tayyorladi va 1960-
yil nashr ettirdi. Hamid Sulaymonov Navoiyning “Xazoyin 
ulmaoniy” asari tanqidiy matnini tayyorlab nashr ettirdi (1958–
1961). S.Gʻaniyeva “Majolis un nafois” asari tanqidiy matnini 
tayyorladi. 
Oʻzbek 
olimlardan 
S.Mirzayev, 
Gʻ.Karimov, 
S.Mutallibov, 
S.Dolimov, 
R.Majidiylarning 
matnchilikdagi 
xizmatlari natijasida bir qator oʻzbek mumtoz shoirlarining asarlari 
nashr etildi. 
Adabiyotshunoslikning muayyan amaliy vazifalarni bajarish 
bilan shugʻullanuvchi matnshunoslik, manbashunoslik, kitobiyot 
(bibliografiya) kabi qator yordamchi sohalari mavjud. 
7

---