Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
Tayanch soʻz vaasosiy tushunchalar: 
Shoir va tarixchi Bayoniy,
shoh va shoir Feruz, Tarjimonlar – Ogahiy, Komil, Bayoniy, Tabibiy 
kabi ma’lum va mashhur nomlar bilan bir qatorda Muhammadrasul 
Mirzo, B.Sanoiy, Rojiy, Tolibxoʻja, M.Rafe, Habibiy, Magʻfurxoʻja, 
Mavlono 
Darvesh 
Ahmad, 
tipo-litografiya, 
Turkiston 
gubernatorligining rasmiy xatlari, buyruqlari, telegramma va 
boshqa hujjatlar.
 
Bugungi kunda matnshunoslik, ayniqsa, Oʻzbekiston uchun 
dolzarb ahamiyatga ega. Chunki oʻlkamiz tarixi va madaniyatiga oid 
yuzlab bebaho asarlar hali nashr etilmasdan qoʻlyozma xolida 
saqlanmoqda. Shularni hisobga olib, soʻnggi yillarda Oʻzbekiston 
Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi 
Sharqshunoslik 
institutida 
matnshunoslik 
yetakchi 
ilmiy 
yoʻnalishlardan 
biriga 
aylandi. 
Qoʻlyozmalar 
xazinasida 
saqlanayotgan qimmatli asarlarning ilmiy-tanqidiy matnlarini 
nashrga tayyorlashga jiddiy e’tibor qaratildi. Sir emas, bir necha 
17

---

nusxada yetib kelgan asar qoʻlyozmalari orasida ancha-muncha 
tafovutlar boʻlishi tabiiydir. Asarning turli nusxalari muqoyasa 
qilinib yaratilgan ilmiy matnigina tarjima va tadqiqotlar uchun ancha 
ishonchli boʻladi. Qolaversa, turli mavzuda izlanishlar olib 
borayotgan mutaxassislar tarjima emas, balki asl matnga tayanishsa, 
ularning tadqiqotlari koʻproq tosh bosadigan boʻladi. Asl matnda 
muhim atama va unvonlar asar yozilgan davrda qanday ishlatilgan 
boʻlsa, shunday yoziladi. Tarjimada ular oʻzgarishga uchrashi va 
boshqa ba’zi kamchiliklarga yoʻl qoʻyilishi mumkin. 
Milliy fanimizning xalqaro obroʻsi bilan bogʻliq yana bir jihat 
borki, bizning tariximiz va madaniyatimizga oid asarlarning ilmiy-
tanqidiy matnlari Arab mamlakatlari (movarounnahrlik ulamolar 
kitoblari), Eron (fors tilidagi bir qancha tarixiy va adabiy manbalar), 
Amerika (Munis va Ogahiyning “Firdavs ul iqbol” asarining Yuriy 
Bregel tarafidan tayyorlangan ilmiy-tanqidiy matni), Yaponiya 
(Muhammad Hakimxonning “Muntaxab ut-tavorix” asarining Yayoi 
Kavaxara, “Boburnoma”ning Eyji Mano tarafidan nashr etilgan 
ilmiy-tanqidiy matnlari) va boshqa mamlakatlar olimlari tomonidan 
nashr etilayotganida oʻzbek manbashunos-matnshunoslari bu ishda 
nainki ishtirok etish, balki faol kirishib, bu sohada yetakchilikni oʻz 
qoʻllariga olishga burchlidirlar. 
Turkiy tildagi asarlarni kirill yoki lotin alifbosiga tabdil qilishdan 
oldin ham ularning muallif tomonidan ilk bor yaratilgan yozuvdagi 
ilmiy-tanqidiy matnlarini hozirlash katta ahamiyatga ega. 
Adabiy harakat koʻproq ma’rifatparvar podshoh, “Feruz” 
taxallusi bilan she’rlar yozgan Muhammad Rahimxon II atrofida 
rivoj topdi. Muhammad Rahimxon Soniy – Feruz (1844–1910) 
saroyda adabiy muhit maydonga keltirdi. 1864-yili 20-yoshida taxtga 
chiqib, salkam 47 yil hukmronlik qilgan bu xon, uni yaqindan bilgan 
koʻpchilik tadqiqotchilar fikricha, Oʻrta Osiyo xonlari orasida eng 
aqllisi, eng ziyolisi edi. U “usuli jaded”ga yoʻl berdi, ruslar 
kelmasdan ancha ilgari Xivaga toshbosma olib keldi. Uning 
topshirigʻi bilan Ahmad Tabibiy (1869–1911) “Majmuatush-
shuaroyi Feruzshohiy” (“Feruzshoh shoirlari antologiyasi”) ni tuzadi. 
30 shoirning she’ridan namuna beradi. Ular orasida Komil Xorazmiy 
(1825–1899), Muhammadrasul Mirzo (1840–1922), Avaz Oʻtar 
(1884–1919) kabi xilma-xil koʻlam va qudratdagi shoirlar bor edi. 
18

---

Shoir va tarixchi Bayoniy shoh va shoir Feruz zamonida koʻplab 
madrasalar qurilganini, matbaachilik yoʻlga qoʻyilganini, kitobxonlik 
avj olganini, xonning oʻzi bularning barchasiga bosh-qosh boʻlganini 
yozadi. 
Xivada Komil Xorazmiy (1825–1899), Muhammadrasul Mirzo 
(1840–1922), Muhammad Rahimxon Feruz (1844–1910), Ahmad 
Tabibiy (1869–1911), Muhammad Yusuf Bayoniy (1840–1923), 
Ilyos Mulla Muhammad oʻgʻli Soʻfi (1860–1916), Mutrib 
Xonaxarobiy (1870–1925), Muhammad Yusuf Chokar (1872–1951), 
Avaz Oʻtar oʻgʻli (1884–1919), Abdurazzoq Faqiriy (1884–1925), 
Safo Mugʻanniy (1882–1938), Komiljon Devoniy (1887–1938), 
Muhammad Rahim Rogʻib (1918-y.vafot etgan) kabi koʻplab shoirlar 
yashab ijod etdilar. 
Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” sidan: “Xon hazratlari 
haftada ikki kun: juma va dushanba oqshomlarida ulamo bilan suhbat 
tuzub, kitobxonliq etdurur erdilar. Andogʻkim, Yusufhoji oxund va 
Ismoilxoʻja oxund va Xudoybergan oxund va olimu ulum ma’qul va 
manqulda Mullo Muhammadrasul va faqiri haqir majlisi 
humoyunlarigʻa haftada ikki martaba hozir boʻlub, kitobxonliq etar 
erduk. Goho domla Muhammadrasul bila ikkovimiz kirib, suhbati 
humoyunlarida kitobxonliq boʻlur erdi va sipohiylar va toʻralarni 
ham kitobxonliq etarga targʻib etar erdilar. Bas, hamma kitobxon 
boʻldilar”.Shoirlikning havosi ham, maqomi ham baland edi. 
Xonning atrofidagi amaldorlaridan, aka-uka qarindoshlarigacha she’r 
yozar edilar. Bayoniy ularni nomma-nom keltirgan. Masalan, Otajon 
toʻraning “Komron”, tugʻishgan ukasi Toʻramurod toʻra (1855–
1908)ning “Murodiy” taxallusi bilan she’rlar yozganini ma’lum 
qiladi. 
Feruz tashabbusi bilan Xorazm tarjima maktabi maydonga keldi. 
Mutaxassislarning aniqlashicha, XIX asrning oʻrtalarida Xivada 
saksondan koʻproq kishi tarjimonlik bilan muntazam shugʻullangan. 
120 asar tarjima qilingan. Ayrimlari 2-5 marta oʻzbekchaga 
agʻdarilgan. Aksariyati fors-tojik tilidan oʻgirilgan. Bu asarlar 
janrlariga koʻra ham xilma-xil edi. Ular orasida badiiy-didaktik 
asarlar, ishqiy-sarguzasht qissalar katta oʻrin egallagan edi. 
Tarjimonlar orasida esa Ogahiy, Komil, Bayoniy, Tabibiy kabi 
ma’lum va mashhur nomlar bilan bir qatorda Muhammadrasul 
Mirzo, B.Sanoiy, Rojiy, Tolibxoʻja, M.Rafe’, Habibiy, Magʻfurxoʻja 
19

---

kabi koʻpchilikka uncha tanish boʻlmaganlari ham bor edi. Tabiiyki, 
ularning mehnat va san’at darajalari ham turlicha edi. 
Ogahiy yigirmadan ortiq asarni fors tilidan oʻzbekchaga oʻgirdi. 
XIX asrning 2-yarmi – XX asr boshlarida esa bu an’anani Tabibiy va 
Bayoniy davom ettirdilar. Bayoniy “Tarixi Tabariy” kabi nasriy 
asarlar qatorida Kamolildin Binoiyning “Shayboniynoma” singari 
masnaviyda yozilgan tarixiy-badiiy asarlariga ham qoʻl urdi. 
Mavlono Darvesh Ahmadning arab tilidagi “Sahoyiful-axbor” 
(“Xabarlardan sahifalar”, 1-2-jildlari) nomli tarix kitobini mahorat 
bilan tarjima qildi. Atoulloh ibn Fazlulloh Husayniyning “Ravzatul-
ahbob”i (“Doʻstlar bogʻi”) oʻzbekcha tarjimasini tahrir etdi. Komil 
Xorazmiy 
XVIII 
asrda 
yashagan 
Barxurdor 
Mumtozning 
“Mahbubulqulub” (“Koʻngullarning sevgani”), Faxriddin Ali 
Safiyning “Latoyifut tavoyif” (“Turli toifalarning latifalari”) singari 
ixcham nasriy hikoya va latifalar toʻplamlarini oʻzbekchalashtirdi. 
Boy an’anaga ega musiqa rivoj topdi. Tanbur notasi kashf qilindi 
(Komil). She’r va musiqa hamkorligi kuchaydi. Feruz Xorazm 
shashmaqomini taraqqiy toptirishda katta xizmat qildi. 
Xonning amri bilan shoir Ahmad Tabibiy tomonidan 1908-yili 
yaratilgan “Majmuatush shuaro” (“Shoirlar toʻplami”) she’riy 
(masnaviy yoʻlida) boʻlib, 1638 sahifadan iborat edi. Qoʻqon xoni 
Amir Umarxonning 1821-yilda tuzdirgan “Majmuai shoiron”ini esga 
tushiruvchi bu kitob “Majmuatushshuaroyi Feruzshohiy” nomi bilan 
tanildi. Undagi matnlarning aksariyati oʻzbek tilida edi. 
Xivadagi ikkinchi tazkira XX asrning 20-yillarida tuzildi. Uning 
muallifi Hojimurod Laffasiy (1880-1945) boʻlib, “Xiva shoir va 
adabiyotchilarining tarjimayi hollari” asarida xorazmlik 51 shoir 
haqida ma’lumot beradi. 
Muhammad Yusuf Bayoniy (1840-1923) Xorazm adabiy 
muhitining koʻzga koʻringan vakillaridan, Xivaning 1804–1806-
yillardagi xoni Eltuzarxonning chevarasi. Otasi Bobojonbek 
zamonasining taniqli ziyolilaridan boʻlgan.Muhammad Yusuf 
yoshligidan yuksak tarbiya topdi, she’rga, ilmga, musiqaga koʻngil 
qoʻydi. Iste’dodli shoir, muarrix, mutarjim, mugʻanniy va musiqa 
bilimdoni boʻlib yetishdi. Zamondoshlari Ahmad Tabibiy, Laffasiy 
oʻz tazkiralarida uning hayoti va faoliyati haqida atroflicha ma’lumot 
beradilar. 
Uning 
shaxsini 
ham, 
iste’dodini 
ham 
yuksak 
baholaydilar.Bayoniydan 
bir 
she’riy 
devon, 
“Shajarayi 
20

---

Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi” kitoblari hamda yuqorida 
nomlari zikr etilgan 4 tarjima asari qolgan. Devoni XIX asrning 60-
yillaridan 1905-yilgacha boʻlgan she’rlarini qamrab oladi. Tarix 
asarlarining katta qismini Bayoniyning oʻzi guvoh boʻlgan voqealar 
tashkil qiladi. Xususan, “Shajarayi Xorazmshohiy”dagi rus bosqini 
voqealari tasviri yuksak vatanparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan. 
Shoirning 1905–1923-yillarda yozgan she’riy asarlari namunalari 
oʻsha davr vaqtli matbuotida uchraydi.Bayoniy haqida XX asrning 
60-yillaridan tadqiqotlar paydo boʻla boshladi. 1962-yili S.Gʻaniyeva 
va H.Muxtorova “Gʻazallar” nomi bilan bir dasta she’rlarini e’lon 
qildilar. I.Adizova 1990-yili uning hayoti va ijodiy faoliyati haqida 
nomzodlik dissertatsiyasi yoqladi va u 1995-yili risola holida bosilib 
chiqdi. Bir yil oldin esa ushbu mualliflarning tashabbusi bilan 
“Shajarayi Xorazmshohiy”ning qisqartirilgan ixcham nashri amalga 
oshirilgan edi. 
Tarixchi E.Oxunjonovning qayd etishicha, XIX asr ikkinchi 
yarmi 
– XX asrning dastlabki yigirma yilida shaxsiy 
kutubxonalarning katta qismini osori atiqaga aylanib borayotgan 
oʻrta asrlar qoʻlyozma kitoblari tashkil etardi
8
. Shaxsiy kutubxonalar 
nodir asarlarning bizgacha yetib kelishida katta xizmat koʻrsatdi. 
Jumladan, Turkiston jadidchilik harakati yetakchilaridan biri 
Mahmudxoʻja Behbudiy fan, san’at, madaniyat bilan birga, 
kutubxonachilik, noshirlik rivojiga hamda oddiy xalq oʻrtasida ilmiy 
bilimlarni tarqatish ishiga ulkan hissa qoʻshdi. U 1913-yili oʻz 
xususiy nashriyoti – “Nashriyoti Behbudiya”ni tashkil etadi. Ayni 
vaqtda Behbudiy kitob doʻkonlari tarmogʻini tashkil etish boʻyicha 
katta ish olib bordi. U Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon, 
Qoʻqon va Namanganda kitob doʻkonlari ochadi
9
. Ma’rifatparvar 
Behbudiy nashrga tayyorlanayotgan asar matniga nisbatan juda 
mas’uliyatli boʻlgan. Hatto u “Nashriyoti Behbudiya” uchun ba’zi 
asarlarning matnini tekshirgan, kerakli joylarini tahrir etgan.
Adabiyotshunos olim A.Hayitmetov oʻzbek matnshunosligi 
rivojlanishi xususida soʻz yuritarkan, shularni yozadi: “Bizda 
matnshunoslikning taraqqiyoti matnshunos olimlar nomi bilangina 
8
Қаранг
: 
Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. 2-қисм. Дарслик. – Т.
: 
Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти
, 
2008. – Б.23. 
9
Қаранг
: 
Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. 2-қисм. Дарслик. – Т.
: 
Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти
, 
2008. – Б.23.
21

---

bogʻliq emas. Birinchi manbalar ustida ilmiy-tadqiqot olib boruvchi 
koʻpgina adabiyotshunoslar ham, asosiy kasbiga koʻra matnshunos 
boʻlmasa ham, tekstologik tekshirish ishlari olib borishga majbur 
boʻlgan va bu sohada muhim vazifalarni amalga oshirib, tekstologiya 
rivojiga oʻz hissalarini qoʻshganlar”
10
. 
Adabiyotshunos 
Vadud 
Mahmud, 
Fitrat, 
Munavvarqori 
Abdurashidxonov, Abdurahmon Sa’diy, Sadriddin Ayniy, Hodi Zarif 
kabilar mumtoz adabiyot vakillari ijodini ilmiy muomalaga olib 
chiqish va xalqni madaniy meros bilan tanishtirishda qator 
vazifalarni bajarishdi. Masalan, adabiyotshunos, shoir, publitsist 
Vadud Mahmudni toʻla ma’noda matnshunos deya olmaymiz. Lekin 
u ilmiy maqolalari, jumladan, “Navoiygacha turk adabiyoti”, 
“Alisher Navoiy”, “Fuzuliy Bagʻdodiy” kabi ishlarida qoʻlyozma va 
toshbosma nusxalardan “misqollab yiqqan faktlari bilan Alisher 
Navoiy va Fuzuliy hayoti va ijodini muxtasar yoritib beradi”
11
. 
Abdurauf Fitrat oʻzbek adabiy tanqidchilik, manbashunoslik va 
matnshunoslik sohasi tarixida oʻziga xos mavqeyga ega boʻlgan 
shaxsdir. Uning ilmiy-tanqidiy maqolalari, nashr ettirgan kitoblari 
matnshunoslik ishlari bilan daxldor hisoblanadi. Xususan, Fitrat 
yozma 
yodgorliklarning 
nashrga 
tayyorlanishiga 
prinsipial 
yondashadi. U bugungi kungacha oʻz ahamiyatni yoʻqotmay 
kelayotgan “Adabiyot qoidalari” (1926), “Eng eski turk adabiyoti 
namunalari” (1927), 
12
“Oʻzbek adabiyoti namunalari” (1928)
13
kitoblari materiallarini aynan qoʻlyozma 
manbalar asosida 
tayyorlagan. Fitrat Navoiyning asarlari manbalarni oʻrganishga 
alohida e’tibor bilan qaratgan. Qoʻlyozma manbalarni nashrga 
tayyorlash, xususan, mumtoz shoirlar ijodidan namunalar jamlab, 
chop ettirish matnshunoslikka oid izlanishlar olib borilganligini 
koʻrsatadi.
Oʻtgan asrning 50 – 60-yillarida qoʻlyozma manbalarni oʻrganish 
va nashrga tayyorlash davr siyosiy talabi ham edi. 1957-yili 
10
Ҳайитметов А. Матншунослик муаммолари// Шарқ юлдузи
, 
1982
, 
№ 3. – Б.168.
11
Баҳодир Карим. Жадид мунаққиди Вадуд Маҳмуд. – Т.
: 
Университет
, 
2000. – Б. 
65.
12
Энг эски турк адабиёти намуналари. Тузувчи Фитрат. ЎзР ФА Шарқшунослик 
институти
, 
тошбосма
, 
инв. № 16507. 
13
Ўзбек адабиёти намуналари. I жилд. Тузувчи Фитрат. ЎзР ФА Шарқшунослик 
институти
, 
тошбосма
, 
инв. № 15146
, 
12639.
22

---

Toshkentda oʻtkazilgan sharqshunoslarning Butunittifoq birinchi 
konferensiyasi oʻtkaziladi. Shu konferensiyada ishtirok etgan davlat 
rahbari N.A.Muhiddinovning nutqida shunday soʻzlarni oʻqiymiz: 
“Afsuski, biz oʻrta asr Sharqining koʻzga koʻringan fan va madaniyat 
arboblari asarlarini juda sekin nashr etmoqdamiz. Respublika 
hukumatining Alisher Navoiy asarlarining toʻla toʻplamini nashr 
etish toʻgʻrisidagi qarori sust bajarilmoqda”
14
. Bu davrda nafaqat 
Navoiy asarlari, balki koʻplab mumtoz adabiyot vakillari asarlarini 
nashr ettirishga e’tibor kuchayadi. Shuning uchun ham ba’zi asarlar 
mukammal oʻrganildi, ba’zilari esa toʻla tadqiq etilmasa-da, ilmiy-
ommabop shaklda xalqimizga yetkazildi.