|
نتم
َ
ضرلاا
), yoʻlning oʻrtasi (
نتم
َ
قيرطلا
), kitob sahifasidagi yozuvlarning hoshiya va sharhlardan xoli
asosiy qismi
21
(
نتم
َ
باتكلا
)
matn
soʻzi bilan ifodalangan. Shunindek,
bu soʻzning “mustahkam; pishiq” kabi sifat ma’nosida kelgan turi
ham mavjud. Tilimizga oʻzlashgan
matonat
,
metin
soʻzlari ham
matn
bilan oʻzakdoshdir.
“Adabiyotshunoslik terminlari lugʻati”da tekst soʻzi “avtorning
asl soʻzi, asarning qoʻlyozmasi yoki nashr etilgan nusxasi”
22
,
“Slovar-spravochnik lingvisticheskix terminov” kitobida “yozuv
yoki nashrda aks ettirilgan nutqiy asar (bayon qilish”)
23
, “Hozirgi
oʻzbek tili faol soʻzlarining izohli lugʻati”da “matn – mazmunan va
mantiqan oʻzaro aloqador boʻlgan gaplar yoki alohida olingan gap”
24
,
“Tilshunoslik terminlarining izohli lugʻati”da “matn – yonma-yon
harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi;
tekst”
25
tarzida turlicha ifodalangan. Matn bilan teng ma’noda
qoʻllanadigan
tekst
soʻzi lotincha
textus
soʻzidan olingan boʻlib,
“toʻqima mato; toʻqish; oʻrish; chirmash; qoʻshish” kabi ma’nolarni
anglatadi. Bu soʻzning nisbatan kengroq va qamrovli izohini 2010-
yil “Akademnashr” nashriyotida chop etilgan “Adabiyotshunoslik
lugʻati”da koʻrish mumkin:
1) “
Tekst
– yozuvda qayd etib qoʻyilgan nutq. Termin bu
ma’nosida ogʻzaki nutqqa qarshi qoʻyiladi;
2) nutqiy asar, jumladan, adabiy asarning yozma (harflar) yoki
ogʻzaki (tovushlar) belgilar vositasida qayd etilgan konkret-hissiy
(koʻrish yo eshitish) qabul qilinadigan tomoni. Bu ma’nodagi
tekst
matnshunoslikning obyekti sanaladi;
3) nutqiy kommunikatsiyaning nisbiy butunlik, yaxlitlik kasb
etgan va nisbiy avtonomlik, alohidalik xususiyatiga ega eng kichik
birligi, ya’ni adabiy-badiiy asar. Bu ma’nodagi
tekst
ning mazmuni
21
Қадимий
(
қўлёзма ва баъзан тошбосма) китобларда асл матн ҳошия билан
ажратилган. Матн шарҳлари ҳошияда гир айланасига битилган. Бу ўринда шу ҳолат
назарда тутиляпти.
22
Ҳомидий Ҳ.
,
Абдуллаева Ш.
,
Иброҳимова С. “Ўқитувчи”
,
Т. 1970
,
222-бет.
23
Розенталь Д.Э.
,
Теленкова М.А. М.
:
“Просвещение”
,
1976
,
483-стр.
24
Ҳожиев А.
,
Нурмонов А. ва бошқа. Т.
:
“Шарқ”
,
2001
,
130-бет.
25
Ҳожиев А. Т.
:
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
,
2002
,
61-бет.
34
uni tashkil qilayotgan nutq birliklari, ularning oʻzaro aloqalari
bilangina cheklanib qolmaydi. Butun sifatida u muallif tomonidan
muayyan nutqiy situatsiyada tugʻilgan, uning butun sifatidagi
mazmun-mohiyati oʻzidan tashqaridagi reallik bilan bogʻliq holda
voqe boʻladi”
26
.
E’tibor berilsa,
matn
soʻzining lugʻaviy ma’nolari qaysidir
darajada oʻzak tushunchada qarorlashgan: “narsaning ustki, yuza
qismi”, “aks ettirilgan nutq”, “yozuv orqali aks ettirilgan nutq”,
“yozuvda qayd etib qoʻyilgan nutq”. Bu ma’nolar asarning yozma
yoki ogʻzaki belgilar vositasida qayd etilgan tashqi, ya’ni konkret-
hissiy qabul qilinadigan tomonini aks ettirsa,
tekst
soʻzining
“pishiqlik, mustahkamlik, butunlik”ka dalolat qiluvchi lugʻaviy
ma’nolari esa matn tushunchasining ichki xususiyatlarini anglatadi.
Atama tushunchasini izohlashda gapni
manba
va
matn
soʻzlari
misolida boshlashimizga sabab, avvalo, mavzuimiz adabiy
manbashunoslik va matnshunoslik muammolarini oʻrganishga
bagʻishlangan. Qolaversa, butunni anglash uchun uning tarkibiy
qismlari haqida toʻlaroq tasavvurga ega boʻlish anglash jarayonini
faollashtiradi. Hodisa anglangani sayin maqsad oydinlasha boradi,
muammo yechimiga yoʻl ochiladi.
Ma’lum adabiy asar boʻyicha tadqiqot olib borayotgan
manbashunos oʻzi oʻrganayotgan obyektning yaxlit butunlik sifatida
yuzaga kelishiga sabab boʻlgan
ta’sirlar zanjiri
ni tiklaydi, tadqiq
etilayotgan asarning bu silsiladagi oʻrnini belgilaydi, xalqalar
orasidagi munosabatlarning umumiy qonuniyatlarini aniqlaydi.
Manbashunoslik tadqiqi mana shu uzluksiz jarayon ichida kechadi.
Yuqorida matnning tashqi, ya’ni yozuvda ifodalanishi haqida
soʻz borib, asarning bu jabhadagi tadqiqi matnshunoslik obyektida
kechishi aytilgan edi.
Shu jihatdan matnshunoslik ilmida oʻrganiladigan matn
tilshunoslikdagi matn tushunchasidan farqlanadi.
27
Matnshunoslikda
26
Д.Қуронов ва бошқа. Т.
:
“Akademnashr”
,
2010
,
329-бет.
27
Тилшуносликда матннинг кўриниши эмас
,
тузилиши кўпроқ эътиборга олинади.
Шунинг учун бу соҳада “
матн нима?”
,
“матннинг энг кичик бирлиги нимадан иборат?”
каби саволларга жавоб топиш бирламчи аҳамиятдаги масаладир. Қаранг
:
М.М.Бахтин.
Эстетика словесного творчества. М.
:
Искусство
,
1979; Ролан Барт. Избраннные работы
:
Семиотика.Поэтика. –М.
,
1989; М.Йўлдошев. Бадиий матн лингвопоэтикаси. Т.
:
“Фан”
,
35
har qanday yozuv matn sanaladi. Muayyan matnning paydo
boʻlishidan to oxirigi holatigacha davom etgan jarayon
matn tarixi
ni
tashkil qiladi. Aksar matnlar ma’lum vaqt mobaynida subyektiv
(muallif, kotib, nashrga tayyorlovchi, muharrir) va obyektiv
(ijtimoiy) omillar ta’sirida oʻzgarishga uchraydi. Matnshunosning
vazifasi mana shu oʻzgarishlarni aniqlash, ularni tarixiy, ilmiy
dalillar bilan asoslash va shu yoʻl bilan asl matnni tiklashdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
