Aholining turmush darajasi va daromadlari oshishida raqamli iqtisodiyotning o’rni

Aholining

 

natural  daromadlari

  -  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlarining 

barcha  tushumlari:  dehqonchilik,  chorvachilik,  parrandachilik  mahsulotlari,  bog’-

qo’rg’on, sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi, shaxsiy tomorqa, tabiat in’omlaridan 

shaxsiy,  oilaviy  ehtiyojlar  uchun  tayyorlanadigan  mahsulotlar  kabi  tushumlardan 

iborat. 

Pul  va  natural  daromadlarning  nisbati  tez-tez  o’zgarib  turadi,  ammo  pul 

shakli  ko’proq  tarqalgan.  Odatda,  aholining  kambag’al  qatlamlarida  natural 

daromadlar hissasi yuqori bo’ladi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural 

daromadlar  salmog’i  oshib  ketadi,  jamoa  xo’jaliklari  dehqonlarida  natural 

daromadlar  hissasi  sanoat  ishchilari  natural  daromadlari  hissasiga  nisbatan  doimo 

yuqori bo’ladi, buni byudjet tadqiqotlari ham tasdiqlaydi. 

Daromadlarning bir qismi moddiy farovonlikni ta’minlashga, boshqa qismi 

xizmatlardan 

foydalanish 

uchun 

sarflanadi. 

Ehtiyojlar 

tarkibiga 

pul 

daromadlarining oshishigina emas, balki aholi tarkibining o’zgarishi, uning ilmiy-

madaniy saviyasi o’sishi ham ta’sir etadi. 

Daromadlarni  nominal,  ixtiyordagi  va  real  daromadlarga  ajratiladi. 

Nominal  daromadlar  soliq,  narxlarni  hisobga  olmagan  holdagi  pul  daromadlari 

miqdorini  tavsiflaydi.  Ixtiyordagi  daromadlar  -  bu  soliq  va  boshqa  majburiy 

to’lovlar  hisobdan  chiqarilgandan  keyin  qolgan  nominal  daromadlardir.  Demak, 

ular  aholining  jamg’arish  va  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  foydalanadigan 

mablag’larini  o’z  ichiga  oladi.  Real  Ixtiyordagi  Daromadlar  tariflar,  baholar 

indeksini  hisobga  olgan  holda  hisoblanadi  va  nominal  daromadlarning  real  xarid 

qobiliyatini ko’rsatadi. Real ixtiyordagi daromadlar quyidagicha hisoblanadi: 

---

 

RID q(ND-ST)*J

pxk 

 

Bunda:  

ND

 - nominal daromadlar (so’m); 

 

ST

 - soliqlar, majburiy to’lovlar (so’m); 

 

J

pxk

  -  pulning  xarid  qobiliyati  indeksi  (narxlar  indeksiga  teskari 

kursatkich). 

Ish  haqi,  tadbirkorlik  daromadlari,  ijtimoiy  transfertlar  va  boshqalar  pul 

daromadlarining asosiy manbalaridir. 

Ko’p  yillar  davomida  ish  haqi  sifatida  olingan  daromadlar  aholi 

daromadlarining asosiy  manbasi vazifasini o’tagan. Bozor munosabatlariga o’tish 

sharoitida daromadlar salmog’ida ish haqining ulushi kamaydi va 1999 yilda 28,0 

foizni tashkil etdi. 

Bozor  iqtisodiyotiga  o’tishda  mehnatga  yarasha  haq  to’lash  tamoyili 

buzilishining  obyektiv  sabablari  mavjud,  jumladan,  ishlab  chiqarish  hajmining 

qisqarishi  va  daromadlar  yangi  manbalarining  paydo  bo’lishi  (tadbirkorlik 

faoliyatidan va mulkdan olinadigan daromadlar). Bu qisqarish ijtimoiy transfertlar 

sifatida  shakllanadigan  daromadlar  manbai  bo’lgan  ijtimoiy  fondlarga  mablag’ 

ajratilishining kamayishiga olib keladi. 

Nominal  (ya’ni  belgilangan)  va  real  ish  haqlarini  ajratish  lozim.  Nominal 

ish  haqi  soliq  va  majburiy  to’lovlar  chegirilmagan  ish  haqi  yig’indisidir. 

Ixtiyordagi