Aholining ijtimoiy sotsial tarkibi

2-жадвал

Ер шари аҳолисининг ўсиши

Йилнома	Давр	Даврнинг давом етиши	Давр бошида аҳоли сони (млн киши)	Аҳоли сони ўртача йиллик ўсиши
Ерамиздан 7000 йил аввал	Неолит	5000	10	-
	Антик давр	7000	50	0,03
(янги эра)	Янги эранинг бошланиши ўрта асрларни дастлабки йиллари	2000	230	0,1
1000 йил	Ўрта асрлар	1000	305	0,02
1500 йил	Ўрта асрнинг якуний даври	500	440	0,1
1650 йил	Янги замоннинг бошланиши	150	550	0,3
1800 йил	Янги замон	150	952	0,5
1900 йил	Янги замон якуний даври	100	1656	0,8
1950 йил	Енг янги замон	50	2527	1,0
1980 йил	Яқин ўтган давр	30	4430	1,9
2000 йил	Ҳозирги давр	20	6024	1,5

Аҳолининг такрор барпо қилинишининг ушбу типи иқтисодиёт ва унга хос ижтимоий муносабатлар билан бевосита алоқадор эди. Бунда кўп болали оилани ташкил қилишга интилиш, айниқса хўжалик ишларида отага кўмак берувчи ўғил болаларнинг мавжудлигига ва сонининг кўп бўлишига катта эътибор қаратилади. Ота-она оилада 3-4 фарзандга эга бўлмоқчи бўлишса, унда аёл мазкур миқдордагидан 2-3 марта кўп бола туғиш лозим эди, чунки ўлим, айниқса, гўдаклар ва болалар ўлимининг ниҳоятда юқорилиги туғилган болаларнинг ярмидан кўпини йўқотишга сабаб бўлар эди.

Бир неча минг йиллар мобайнида, ўлим даражасининг жуда юқорилиги ва аҳоли ўсишининг паст бўлишлиги ўзининг объектив сабабларига эгадир.

3-жадвал

Жаҳон аҳолисининг сони, динамикаси ва унинг айрим ҳудудлар бўйича тақсимланиши. (млн.)

	1950	1960	1970	1980	1990	1995	1999	2025
Жами иш тартиби	2516	3019	3694	4433	5246	5702	5982	8054
Осиё	1399	1702	2147	2623	3123	3451	3637	4923
Ғарбий Осиё	50	66	86	112	145	168	186	303
Марказий Осиё	496	619	787	972	1215	1355	1451	2101
Жанубий-Шарқий Осиё	182	226	288	356	439	485	520	722
Шарқий Осиё	671	791	986	1183	1324	1442	1481	1798
Россия	113	119	130	138	148	147	147	138
Европа	436	487	527	556	578	581	582	580
Шимолий Европа	78	82	87	89	91	94	95	99
Ғарбий Европа	133	154	166	173	180	181	183	188
Шарқий Европа	116	133	146	155	162	162	159	150
Жанубий Европа	109	118	128	139	145	144	145	143
Африка	224	280	361	481	645	720	771	1290
Шимолий Африка	52	65	83	109	140	162	170	249
Ғарбий Африка	65	81	106	144	198	159	223	408
Шарқий Африка	63	80	106	142	196	226	235	387
Марказий Африка	27	33	40	52	69	83	94	188
Жанубий Африка	17	21	26	33	42	50	49	57
Америка	331	415	570	612	726	774	815	1083
Шимолий Америка	166	199	227	252	275	193	303	374
Марказий Америка	37	50	68	92	119	126	135	700
Жанубий Америка	111	146	190	239	297	319	339	463
Кариб ҳавизаси	17	20	25	29	35	36	37	46
Австралия ва океания	13	16	19	23	26	28	30	41

Dastavval, bu moddiy va sanitar gigienik shart-sharoitlarning qoniqarsiz ahvolda ekanligi, qolaversa, vaqti-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik, oʼlat, vabo va chechak epidemiyalari natijasida yuz minglab odamlarning qirilib ketishi kabi omillar oʼz taʼsirini koʼrsatgan. Yer sharida bunday ofatlar 200-400, 1600-1650 yillar ichida qayd etilgan boʼlib, oʼsha davrlarda aholi soni umuman oʼsmadi, 1300-1400 yillar davomida qora oʼlat epidemiyasining taʼsirida sayyora oʼz aholisining 1/4 qismidan ajradi, uning soni keskin kamaydi. Аholi koʼrsatkichlariga oxiri koʼrinmayotgan urushlar ham katta salbiy taʼsir koʼrsatib kelmoqda. Urushlar XVIII asrda 5,2 mln kishining yostigʼini quritdi.

XIX asrgacha boʼlgan davrda demografik jarayonlarda sezilarli sifat oʼzgarishlari boʼlmagan. Undan keyingi davrda aholining tabiiy harakati koʼrsatkichlarida demografik oʼtish jarayoni boshlandi. U oila bajaradigan vazifalarning keskin oʼzgarishi, turmushning nisbatan yaxshilanishi, aholining yesh tarkibidagi siljishlar va boshqa omillar bilan bogʼlangandir.

Аholining yosh jins tarkibi unga xos belgilar ichida eng muhimi hisoblanadi. Chunki ishga qarab aholining jamiyatda tutgan oʼrni va ahamiyati baholanadi. Butun dunyoda erkaklarning soni ayollarnikiga nisbatan qariyb 30 mln.ga koʼproqdir. Lekin ayrim materiklar, regionlar va erkaklar bilan ayollar soni oʼrtasidagi farq sezilarli tusga ega. Bolalar yoshlarida barcha materiklar va regionlarda oʼgʼil bolalarning ustunligi koʼzga tashlanadi. Dunyoda 9-14 yoshda har ming qizga 1040 oʼgʼil bola toʼgʼri keladi. Ushbu koʼrsatkich Yevropada (1060) Osiyoda (1050) hamda Аvstraliya va Okeaniyada (1059) undan ham yuqori. Faqat Аfrika (1008) va Аmerika (1029) da nisbatan past daraja bilan ifodalanadi. Bolalar sonidagi farqning kelib chiqishida tugʼilgan har ming goʼdakning 520 tasi oʼgʼil bolalardan iborat boʼlishligi omili hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Аholining asosan mehnatga layoqatli yoshdagi qismidan tashkil topgan 15-65 yoshida dunyo boʼyicha har 1000 ayolga 1020 ta erkak toʼgʼri keladi. Yevropada erkaklar soni ayollar soniga teng. Osiyoda har 1000 ayolga 1049 ta erkak Аvstraliya va Okeaniyada esa 1039 erkak toʼgʼri keladi. Mazkur koʼrsatkich Аfrika (979 erkak) va Аmerika (990 erkak) da aksincha ayollar ustunligi bilan ifodalanadi. Yuqoridai yosh guruhlarida erkaklar bilan ayollar oʼrtasida mavjud boʼlgan farqlar juda koʼp omillar taʼsirida shakllangan. Bunda dunyo va region hamda mamlakat doirasidagi urushlar erkaklar bilan ayollarning jamiyatda tutgan oʼrni, ularning oʼrtacha umr davridagi farqlar va boshqa omillarning roli juda kattadir.

Dunyo aholisining tarkibida bolalar ulushi kamayib, mehnatga layoqatli yoshdagi va aholi salmogʼi koʼpaymoqda. Binobarin, 1970-1999 yillarida 0-14 yoshdagi bolalar ulushi 36,6 da 31 foizgacha kamaydi. Mehnatga layoqatli yoshlarda aholi salmogʼi 57, 7 dan 62,0 foizga yetdi.

4-jadval

Dunyo aholisining yosh tarkibi (foiz)

Қитъалар	1970			1985				1999
Ёш гуруҳлари	0,14	15-64	65		0,14	15-64	65		0,14	15-64	65
Бутун дунё	36,6	57,9	5,5		33,7	60,6	5,7		31,0	62,0	7,0
шу жумладан: Европа	24,9	63,7	11,4		20,9	66,7	12,4		18,0	67,0	15,0
Осиё	38,9	57,0	4,1		35,0	60,6	4,4		32,0	62,0	6,6
Африка	44,1	53,0	2,9		45,4	51,5	3,1		43,0	54,0	3,0
Америка	36,4	37,2	6,4		31,6	61,2	7,2		25,0	63,0	8,0
Австралия ва Океания	32,2	60,5	7,3		28,6	63,3	8,1		26,0	64,0	10,0

Keksa aholining ham salmogʼi 7,0 foizni tashkil etdi. Xitoy, Hindiston va boshqa qator mamlakatlarda erkaklar soning ustunligi ayollarning jamiyatda tutgan murakkab, baʼzi hollarda ayanchli oʼrni hamda mazkur mamlakatlarda oila oʼgʼil bolani koʼrishga boʼlgan juda katta intilish va ana shu maqsadga erishishda har qanday choraga hatto endi tugʼilgan qizni oʼldirishgacha borishga tayyorligi bilan bogʼlangan.

Аholi jinsiy tarkibining shakllanishida dunyo ayrim region va mamlakatlar miqyosida boʼlib turuvchi migrasion aloqalarning roli ham kattadir. Yevropa va Shimoliy Аmerika emigrantlarni qabul qiluvchi Osiyo va Аfrika emigrantlarni yetkazib beruvchi hisoblanadilar. Dunyo aholisining yosh tarkibi ham katta hududiy farqlarga ega. Bunda tugʼilish va oʼlim koʼrsatkichlari dinamikasi hal qiluvchi rol oʼynaydi. Quyidagi jadval maʼlumotlaridan dunyo aholisining yosh tarkibiga xos xususiyatlar va nisbatlarni koʼrish mumkin.