Aholi zichligi 0. 51/km Etnoxoronim afrikalik Vaqt mintaqalari

Mundarija
Shimoliy Afrika
G
ʻ
arbiy Afrika
Geologik tuzilishi va relyefi

---

Afrikaning ko
ʻ
proq qismi kembriydan oldin burmalangan platformadan iborat bo
ʻ
lib, ustini paleozoy, mezozoy va uchlamchi hamda
to
ʻ
rtlamchi davr jinslari qoplab yotadi. Qadimgi kristall jinsli zamin Markaziy Sahroi Kabir, Syerra-Leone, Sharqiy Sudan
balandliklarida (anteklizalar), Kongo botig
ʻ
i atroflarida va ayniqsa, Sharqiy hamda Janubiy Afrikada yer yuzasiga chiqib yotadi.
Platformaning shim. qismida (Sahroi Kabir, Sudan) zamin juda chuqur joylashgan (Sahroi Kabir – Arabiston platosi), janubiy qismida
keng maydonlarda esa yer yuzasiga chiqib qolgan (Jan. Afrika qalqoni). Janubiy va shimoli-g
ʻ
arbda kembriydan oldingi platformaga
zamini burmalangan plat-forma tuzilmalarining ayrim qismilari kelib qo
ʻ
shilgan. Bu tuzilmalar Kap tog
ʻ
larida va Atlas tog
ʻ
larining
ichki rayonlarida yer yuzasiga chiqib qolgan. Alp burmalanishi davrida Afrikada Atlas tog
ʻ
larining shim. sohil bo
ʻ
yi tizmalarigina
ko
ʻ
tarilgan. Kristall jinslardan iborat qadimgi peneplenlarning keng tarqalishi va cho
ʻ
kindi jins qoplamalarining kam burmalanganli-gi
natijasida materik relyefi yassidir. Afrikada plato va tog
ʻ
liklar ko
ʻ
p. Ularni tektonik yoriqlar bo
ʻ
lib-bo
ʻ
lib yuborgan. Qirlar hamda
platolar ustida qoldiq cho
ʻ
qqilar va vulkan tog
ʻ
lari ko
ʻ
tarilib turadi. Afrikaning eng baland nuqtasi – Kilimanjaro tog
ʻ
idagi Kibo
cho
ʻ
qqisi (5895 m). Afrika ko
ʻ
p qismining dengiz sathidan bal. 1000 m dan oshmaydi. Olimlar Afrika quyi paleozoy burmalanishi davrida Janubiy Amerika va
Hindiston (Gondvana materigi) bilan quruqlik orqali birlashib turgan deb hisoblaydilar. Paleozoyda Sahroi Kabir – Arabiston platformasining ayrim qismlari
dengizlar tagida qolgan. Afrikaning qolgan qismi relyefi uzoq davr davomida yemirilib tekislangan. Geologik tuzilishi va turli iqlim zonalarida tashqi omillarning
relyefga turlicha ta
ʼ
sir etishi natijasida materikda bir qancha geomorfologik oblastlar paydo bo
ʻ
lgan: 1. O
ʻ
rtacha balandlikdagi Atlas burma tog
ʻ
lari. 2. Sahroi
Kabir. Qumli cho
ʻ
llar Sahroi Kabirning 1/4–1/8 qismini egallaydi. 3. Sudan tekisliklari o
ʻ
lkasi. Bu yerda orol shaklidagi tog
ʻ
lar ko
ʻ
p. 4. Yuqori Gvineya
balandligi. Uning g
ʻ
arbida kristall jinsli qoldiq tog
ʻ
lar va sharqida asosan qumtoshli platolar uchraydi. 5. Kongo botig
ʻ
i. 6. Habashiston tog
ʻ
ligi. 7. Somali
zinapoyali platosi. 8. Uzilmalar va grabenlar bilan o
ʻ
yilgan Sharqiy Afrika tog
ʻ
ligi. Bu tog
ʻ
likning ba
ʼ
zi joylari lava bilan to
ʻ
lgan va vulqonlar ko
ʻ
tarilib turadi. 9.
Janubiy Afrika Kalaxari botig
ʻ
ini va uning atrofidagi balandliklarni hamda Kap tog
ʻ
larini o
ʻ
z ichiga oladi.
Afrikada xilma-xil foydali qazilmalar bor. Bulardan ko
ʻ
plari dunyodagi eng katta konlardir. Foydali qazilma konlari turli geologik davrlar yotqiziklarida uchraydi.
Afrikaning asosiy mineral boyliklari kembriydan oldin va kembriy davrida hosil bo
ʻ
lgan. Marganets rudalari, boksit, oltin, qalay, niobiy va asbest konlari
kembriydan oldingi jinslar tarkibida uchraydi. JAR, Esvatini va Zimbabveda xrizotil-asbest konlari, JARda surma va korund konlari, dunyodagi uran aralash eng
boy oltin konlari, Zimbabveda xromit va oltin konlari, Gvineyada boksit konlari, Ganada marganets rudasi, boksit va oltin konlari, Kongoda kumush, Nigeriyada
kumush va kolumbit, Madagaskar o.da grafit bor. Markaziy Afrikaning mis mintaqasi kembriy davrida hosil bo
ʻ
lgan jinslar orasida Zambiyada ko
ʻ
p uchraydi. Bu
yerda mis bilan birgalikda kobalt, uran, rux, Namibiyada vanadiy, berilliy va litiy konlari, Marokashda kobalt va polimetall konlari bor. Janubiy Afrikadagi
kumush, xromit, marganets, temir rudalari, titanmagnetit va flyuorit konlari quyi paleozoyda hosil bo
ʻ
lgan. JAR va Kongo Demokratik Respublikasidagi tub
olmos, JAR va Zimbabvedagi ko
ʻ
mir konlari, Sahroi Kabirning Jazoirga qarashli qismidagi neft konlari, Misrdagi marganets konlari mezozoy (yura va bo
ʻ
r
davrlari)da hosil bo
ʻ
lgan. Atlantika sohilidan Misrgacha cho
ʻ
zilgan keng maydonda fosforit, Marokashda marganets rudasi, Marokash, Jazoir va Tunisda temir,
qo
ʻ
rg
ʻ
oshin, rux konlari mavjud.
Ekvator chizig
ʻ
i materikni teng ikki qismga bo
ʻ
lib turganidan Afrikaning ekvatordan shim. va janubiy tomondagi qismlari bir xil iqlim mintaqalariga ega: ekvator
iqlimi zonasidan keyin ekvator musson iqlimi, tropik va subtropik iqlim zonalari keladi. Ekvatordan shim. va janubiy tomonda yil fasllari bir-biriga teskaridir, ya
ʼ
ni
shimolida yoz bo
ʻ
lganida janubida qish bo
ʻ
ladi va aksincha, Janubiy yarim sharda yezda oylik o
ʻ
rtacha temperatura 30°dan ortiq bo
ʻ
lganda, shim. qismida pasayib
10°,25°ga tushadi. Yozda Afrikaning shim. yarmida o
ʻ
rtacha oylik temperatura 25ye, 30° (Sahroi Ka-birda), janubiy yarmida esa 25ye, eng janubida 12ye bo
ʻ
ladi.
Afrikadagi Tripoli shahri (Liviya) yaqinida Yer yuzida eng yuqori temperatura (58°) qayd kilingan. Kongo botig
ʻ
i va Gvineya qo
ʻ
ltig
ʻ
ining shim. sohilida juda
ko
ʻ
p (yiliga 1500–2000 mm) yog
ʻ
in tushadi. Afrikada eng seryog
ʻ
in joy Debunja (Kamerun tog
ʻ
i etagi)da, yiliga 9655 mm yog
ʻ
in tushadi. Yog
ʻ
in miqdori,
Sudanda janubidan shimolga tomon kamayib boradi. Qolgan rayonlarda ekvatorga hamda Hind okeaniga yaqinlashgan sari ortadi (200 mm dan 1500 mm gacha);
Sahroi Kabirda, Kalaxarining janubi-g
ʻ
arbida va Namib cho
ʻ
lida, iqlimni sovitib yuboradigan Bengela oqimi ta
ʼ
siri natijasida ahyon-ahyondagina bir oz yomg
ʻ
ir
(100–200 mm) yog
ʻ
adi. Afrikaning shim. va janubiy chekkalarida yomg
ʻ
ir qishda (yiliga 600–700 mm) yog
ʻ
adi.
Afrikada daryolarning geografik taqsimlanishi ham, sersuvligi ham turlicha. Atlantika okeaniga Kongo (Afrikadagi eng sersuv va uzunligi jihatidan ikkinchi
o
ʻ
rindagi daryo – 4370 km), Niger, Oranj daryolari quyiladi. Hind okeaniga quyiladigan daryolardan eng kattasi Zambezi (2660 km). O
ʻ
rta dengizga asosan Nil
(Afrikadagi eng uzun daryo – 6671 km) quyiladi. Afrika maydonining 1/3 qismidan ko
ʻ
prog
ʻ
i ichki suv havzalaridir. Bu yerlarda sernam mavsumlardagina suv
oqadi (Sahroi Kabir, Kalaxari, Sharqiy Afrikaning bir qismi). Katta daryolar turli xil iqlimli o
ʻ
lkalardan oqib o
ʻ
tadi va rejimi juda murakkab. Dare o
ʻ
zanlarida
ostonalar va sharsharalar ko
ʻ
p (Nil ostonalari, Zambezidagi Viktoriya sharsharasi, Kongodagi Stenli va Livingston sharsharalari). Afrikadagi eng yirik ko
ʻ
llar
tektonik yo
ʻ
l bilan hosil bo
ʻ
lgan: Sharqiy Afrikadagi Albert, Eduard, Kivu, Tanganika (chuq. 1435 m – chuqurligi jihatidan dunyoda Baykal ko
ʻ
lidan keyin 2-
o
ʻ
rinda), Nyasa, Rudolf ko
ʻ
llari ana shulardandir. Afrikadagi eng yirik ko
ʻ
l – Vik-toriya ko
ʻ
li. Efiopiya tog
ʻ
ligida Tana ko
ʻ
li bor, chala cho
ʻ
l o
ʻ
lkalarida
oqmaydigan sho
ʻ
r ko
ʻ
l ko
ʻ
p (Chad, Ngami).
Afrikada tuproq-o
ʻ
simlik qoplami zona-zona bo
ʻ
lib joylashgan. Gvineya qo
ʻ
ltig
ʻ
ining shim. sohili va Kongo botig
ʻ
i sernam bo
ʻ
lganidan podzollashgan laterit tup-
rokdarda doim yashil sernam ekvatorial o
ʻ
rmonlar o
ʻ
sadi. Bu o
ʻ
rmonlar kalin, yarusli bo
ʻ
lib, daraxt turlari nihoyatda ko
ʻ
p, liana (chirmoviq)lar va epifitlarga boyil
Yozda yog
ʻ
in yog
ʻ
adigan rayonlarda siyrak o
ʻ
rmonlar – savannalar (tropik o
ʻ
rmonli dashtlar), tikanli butazorlar uchraydi. Savannalarda g
ʻ
allagulli o
ʻ
tlar yilning
quruq faslida qovjirab qoladi. Daraxtlar barg tashlaydi. Savannalarda daraxtlardan palma, baobab, akatsiya va boshqalarlar o
ʻ
sadi. Savannalarda kizil va qizil-
qo
ʻ
ng
ʻ
ir tuproqlar, savanna o
ʻ
rmonlarida qizil-jigarrang to
ʻ
proqlar tarqalgan. Savannalarning ancha qismi haydab yuborilgan yoki yaylovga aylantirilgan.
Cho
ʻ
llarda (Sahroi Kabir, Namib) o
ʻ
simlik siyrak, turlari kam. Sahroi Kabirda kserofitlar – yantoq, bargsiz retam butasi, lekanora lishaynigi, quruq o
ʻ
zanlar
bo
ʻ
ylab yulg
ʻ
un, akatsiya o
ʻ
sadi, suv bor joylarda (vohalarda) xurmo ekiladi. Kalaxari cho
ʻ
lining janubi-g
ʻ
arbida sukkulentlar, Namib cho
ʻ
lida velvichiyalar
o
ʻ
sadi. Afrikaning shim. subtropik yerlarida hamda janubiy chekkalarida doim yashil butazorlar tipik o
ʻ
simliklardir; tog
ʻ
yon bag
ʻ
irlari o
ʻ
rmonlar bilan qoplangan.
Afrikada 40000 dan ortiq gulli o
ʻ
simlik turlari bor. Aning katta qismi Paleotropik ob-lastga kiradi. Sahroi Kabir va Afrikaning shimoliy sohili Golarktika oblasti
tarkibidadir. Qit
ʼ
aning eng janubi-g
ʻ
arbiy chekkasi Kap oblastini hosil qiladi.
Afrika hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Shimoliy Afrika va Sahroi Kabir Palearktika oblastiga kiradi. Bu yerlarda Janubiy Yevropa hayvon turlari bilan birga
Efiopiya zoogeografik oblasti turlari uchraydi. Afrikaning qolgan hududi Efiopiya oblastiga kiradi. Sirtlon, viverra, dumsiz maymunlar, quyon, tuvaloq (Atlas
tog
ʻ
larida), mendasa va bubala jayranlari, oddiy g
ʻ
izol, fenek tulkisi va boshqa (Sahroi Kabirda), Janubiy Yevropa hayvonlari, ko
ʻ
zoynakli ilon, daman, tuyaqush
Efiopiya oblasti hay-vonlaridir. Sahroi Kabirda bir o
ʻ
rkach-li tuya boqiladi. Efiopiya oblasti qalin o
ʻ
rmonlarida maymunlar, fillar, buyvollar (suv sigiri), mitti suv