Ахоли яшайдиган жойларни режалаштириш ва ободонлартириш indd

Satrli qurilmalar. Qurilayotgan hududda barcha binolar 
oriyentatsiyasi bir xilligi bilan sifatlanadi. Shamol aylanishi yaxshi 
bo‘ladi. Satrli qurilishda shovqin va changdan yaxshi himoyalovchi 
eng qulay oriyentatsiyani tanlash mumkin. Bu usul kichik tuman 
qurilishida qo‘llaniladi (oldin kvartallar qurilishida qo‘llanilgan).
Erkin qurilmalar – bu usul imoratlarning har xil kompozitsiyada, 
bir necha usullarni aralashtirgan holda’qo‘Ilanilishi bilan 
xarakterlanadi Insolatsiya, shamollatish, shovqin va changdan himoya 
qilish masalalari yaxshi yechiladi. Erkin qurilish qurilayotgan hudud 
bilan tashqi muhit o‘rtasida organik bog‘liqlikni yuzaga keltiradi. 
Hozirgi vaqtda bu usul juda keng tarqalgan .

---

57
Kombinatsiyalashgan chizma o‘zida bir xil usullar elementlarini 
jamlaydi va sanitariya-gigiyenik talablarni hisobga olgan holda binolarni 
qulay joylashtirishga imkon beradi. Hozirgi kunda bunday qurilish 
ko‘proq mos keladi va, ayniqsa, tumanlar rekonstruksiyasida juda 
qo‘l keladi.
Kichik tuman qurilish kompozitsiyasi turarjoy qurilishining yuqorida 
keltirilgan barcha usullaridan foydalanadi. Murakkablashtirilgan guruh 
kompozitsiyalari ham qo‘llanadi.
Qurilish usulini tanlashga tabiiy-iqlimiy omillar: doimiy esadigan 
kuchli shamollarning mavjudligi, quyoshli kunlar miqdori va 
hokazolar katta ta’sir ko‘rsatadi.
Turarjoy binolari hamda jamoat binolari orasidagi masofani soya 
solayotgan imorat qavati bo‘yicha qabul qilish lozim. Turar-joy binolarini 
magistral ko‘chalar qizil chizig‘idan kamida 6 m, mahalliy ko‘chalar 
qizil chizig‘idan kamida 3 m masofada joylashtirish lozim.
O‘zbekiston aholisining tez ko‘payib borishi va shaharlarning 
kengayishi uchun bo‘sh maydonlarning nihoyatda kamligi tufayli 
hududlardan foydalanish serunumligi, samaradorligini oshirish 
maqsadida turarjoylar zichligini oshirish respublikamiz katta shaharlari 
uchun tobora dolzarb masalaga aylanib bormoqda, shahar hududlarini 
tejab sarflash zarurati kuchaymoqda.
Qizil chiziq – magistrallar, ko‘chalar, maydonlar hududini 
qurilishga mo‘ljallangan hududdan ajratib turuvchi shartli chegara.
Qurilish chizig‘i – qurilayotgan hududning chegarasini belgilaydi. 
Ba’zan yuqorida keltirilgan chiziqlar mos tushishi mumkin, ammo odatda, 
qurilish chizig‘i kichik tuman va kvartallar ichiga (qizil chiziqdan 
kamida) 3–6 m ichkariga joylashtiriladi.
Qizil chiziq va qurilish chizig‘i orasidagi makon yashil 
himoya qismi uchun foydalaniladi. Tumanning me’moriy-makoniy 
kompozitsiyasiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
– tabiiy-iqlimiy;
– landshaft;

---

58
– shaharning bosh rejasidan kelib chiqadigan, loyihalanayotgan 
tumanning mahalliy (tarhiy) shart-sharoitlari;
– turarjoy muhitini qurish usullari;
– turarjoy va jamoat binolari turlari, hududni obodonlashtirish.
Shu kunlargacha turarjoy binolari aholiga xizmat ko‘rsatish 
xonalaridan ajralgan holda qurib kelindi. Xizmat ko‘rsatish xonalari 
belgilangan masofalarga rioya qilingan holda takror yoki bir joyga 
to‘plangan holda joylashtirildi.
Shahar hududlaridan foydalanish samaradorligini oshirish 
muammosining yuzaga kelishi munosabati bilan aholiga xizmat ko‘rsatish 
xonalarini o‘z ichiga olgan turarjoy binolarini, ular majmuasini 
yaratish zarurati tug‘ildi. Bu esa turarjoy binolari arxitekturasidagi 
yangi masaladir. Bu yerda turarjoy binosi majmuasi aholisining optimal 
sonini topish talab qilinadi. Aholi soni xizmat ko‘rsatish xonalarining 
rivojlangan darajasini va ularning rentabel ishlashini ta’minlashi lozim.
Shovqindan himoya qilingan turarjoy binolarini yaratish.
Avtomobil va shahar transporti turlarining ko‘payishi hamda ular 
harakati tezligining oshishi tufayli shaharda shovqin darajasi va 
uning ta’siri kuchaydi. Ayniqsa, shahar katta ko‘chalari ta’siri ostidagi 
qismlarda sanitariya-gigiyena sharoitining yomonlashuvi yuz 
bermoqda. Bu esa turarjoy binolarini joylashtirish usullari bilan bir 
qatorda, binolarning rejaviy tuzilishini ham qayta ko‘rib chiqishni 
taqozo qilmoqda, ularning shovqindan himoyalanganligini oshirish 
talab etilmoqda.
Turarjoy tumanlari aholi joylarining katta qismini egallaydi, 
ularning qurilmalari me’moriy yashash muhitini tashkil etadi, jamoat 
va sanoat binolari arxitekturasi bilan birgalikda shaharning umumiy 
me’moriy ko‘rinishini belgilaydi.
Turarjoy tumaylarini rejalashtirish va qurishning me’moriy badiiy 
vazifalarini yechish ijtimoiy funksional, shaharsozlik va qurilish 
texnologik talablarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim.
Turarjoy binolari jamoat va sanoat binolariga nisbatan elementlarining 
(oyna, balkon, lodjiya va boshqa) hamda fasadlar plastikasining ritmik 

---

59
bo‘linishlari va umuman hajmiy kompozitsiyasninig mayda me’moriy 
nisbatiga ega. Turarjoy binolari va komplekslari arxitekturasining 
jamoat binolarinikidan farqi, ularning kompozitsion qurilishidir. 
Jamoat binosi arxitekturasiga hajmlar va kompozitsion o‘qlarning 
bir-biriga bo‘ysunishi, asosiy o‘qlarni, ommaviy ko‘rinish joylarini 
va boshqa asosiy elementlarni ajratish xarakterlidir. Turarjoy binosi 
arxitekturasiga estetik kompozitsion o‘qlarning ritmik qaytarilishi 
asosida kompozitsiyali ko‘rinishlar xosdir.
Turarjoy binolari va ularning komplekslari arxitekturasining bu 
o‘ziga xos xususiyatlari yashil hovlilar, bolalar muassasalarining 
kichik jamoat binolari, kichik me’moriy shakllar bilan ancha tinch, 
xotirjam va shinam yashash muhitini belgilaydi.
Blok-seksiyalarni qo‘llash ochiq, yarim ochiq yopiq makonli 
hovlili turli xil makoniy kompozitsiyali qurilmalrni qo‘llashda, tarhi 
to‘g‘ri, eni va ko‘p burchakli imoratlarning bir yoki aralash qavatli 
turlaridan foydalanishga keng imkoniyatlar yaratadi. Loyihalashda 
«blok-seksiyali» usulni qo‘llash me’moriy-makoniy yechimni iqlim, 
relyef, shaharsozlik sharoitlari xususiyatlariga moslashtirish imkonini 
beradi.
Turarjoy tumanlari va kichik tumanlarning me’moriy-tarhiy 
yechimlarini shaharning hamma aholi yashaydigan qismi me’moriy-
makoniy tuzilishining elementi sifatida qarash lozim, bu tuzilishdagi 
umumiy me’moriy g‘oyani rivojlantirish qo‘shni tumanlar 
arxitekturasi bilan kompozitsion aloqani amalga oshirishi lozim.