Aholi soni qanday aniqlanadi?

Iqtisodiy salohiyat — jamiyatning ishlab chiqara bilish qobiliyatidir. Bu qobiliyat ishlab chiqarish resurslari soni, miqstori va sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy salohiyat milliy boylikning asosiy qismini tashkil qiladi. Iqtisodiy salohiyatning to’rt xil unsuri mavjud (2-chizma).
Texnika-texnologik salohiyat — bu mamlakatdagi asosiy fondlar, mashina-mexanizmlar soni, ularning tarki-bi, texnikaviy darajasi va niqoyat texnologik tizimlar majmuasidir.
Mehnat salohiyati — mamlakat (region)dagi meq-natga layoqatli, bilim va malakaga, ishlab chiqara olish qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar majmuasidir.
Ilmiy-ma’rifiy salohiyat — ilm-ma’rifatga xiz-mat kqgsuvchi inson resurslari, fan erishgan darajadir.Uning uch asosiy unsuri mavjud:

• 
  jamlangan ilmiy ma’lumotlar, kashfiyotlar;
  
• 
  ilm-ma’rifat axdining ilmiy pedagogik va
  kasbiy maqorati xdmda bilimdonligi;
  
• 
  ilm-ma’rifatning modstiy bazasi, ya’ni ilm-ma’rifat ixtiyoridagi moddiy resurslar (binolar, uskuna-jiqozlar, ilmiy asarlar,
  darsliklar, turli xil tadkdart asboblari va q.k).
  

Tabiiy salohiyat — tabiiy resurslar, er, suv zaxi-ralari, o’rmon va er osti boyliklari, iqdim kulayliklari majmuasi.
Ыrganilayotgan ob’ekgga kdrab iqtisodiy salohiyat ikki ko’rinishda bo’lishi mumkin:

• 
  makroiqtisodiy saloxiyat;
  
• 
  mikroiqtisodiy salohiyat.
  Makroiqtisodiy salohiyat — mamlakat yoki uning ayrim regionlaridagi iqtisodiy salohiyatdir.
  

Mikroiqtisodiy salohiyat — korxona tashkilot, firma, uy xo’jaligi ixtiyoridagi iqtisodiy salohiyatdir.
2. Aholining sonini o’rganish
Makroiqtisodiy statistika sostial salohiyatni o’rganishni aholi sonini o’rganishdan boshlaydi. Kuyida-gilar aholi sonini anikdash manbai bo’lib qisoblanadi:

• 
  vaqt-vaqti bilan o’tkazilib turiladigan aholi ro’yxati;
  
• 
  aholining tabiiy o’sishi yoki kamayishi bo’yicha ma’lumotlar;
  

• 
  aholining migrastiyasi bo’yicha ma’lumotlar.
  

Aholining tabiiy o’sishini, ya’ni tug’ilganlar va o’lganlarni, nikoqstan o’tgan va ajralishlarni fukarolik holatini qayd qiluvchi idora (ZAGS)lar qisobga oladi. Aholining migrastiyasini, ya’ni bir mamlakat, viloyat, rayon va aholi yashaydigan punktlarga keluvchilarni hamda boshqa erga ketganlarni shaqarlarda uy daftarida (o’tkaziladigan va hisobdan chikariladigan), qishloq joylarda esa qishloq kengashlarining xo’jalik daftarlari va ro’yxatlarida qisobga olib boriladi.
Ana shu qisobga olish va oldin o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlariga statistik ishlov berish asosida qdr yili qisob-kitob qilish yo’li bilan butun mamlakat-dagi, ayrim viloyat, rayon xdmda shaxdr va qishloq aholisi-ning umumiy soni quyidagicha aniqlanadi:

Bu erda: A_o , A₁— aholining o’tgan davrdagi va joriy vaqtdagi soni; TS — joriy yilda tug’ilganlar soni; ЫS — joriy yilda o’lganlar soni; KLS — joriy yilda kelganlar soni; KTS — joriy yilda ketganlar soni. Bunday hisoblashlarni shaqar va qishloq, jins, yosh miqyosida qam bajarish mumkin.
Ro’yxat o’tkazish va joriy qisoblashlar yordamida aholi soni odatda yil boshidagi sana bilan aniqlanadi. Biroq ma’lum sanada anikdangan aholi soni makroiqgi-sodiy ko’rsatkichlarni qisoblash uchun qo’l kelmay qoladi. Masalan, jon boshiga to’g’ri kelgan yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy daromad, yalpi daromad kabi ko’rsatkichlar aholi-ning yil boshidagi yoki yil oxiridagi soniga asoslanib emas, balki o’rtacha soniga asoslanib hisoblanadi.
Aholining o’rtacha sonini aniqlashda turlicha formulalar ko’llanilishi mumkin.
1. Faqatgina yilning boshi va oxiridagi aholi soni keltirilgan bo’lsa, u qolda aholining o’rtacha soni oddiy arnfmetnk formula yordamida
qisoblanadi:

Bu erda A — aholining o’rtacha soni; A, —aholining yil boshidagi soni; A^ — aholining yil oxiridagi soni.
2. Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha xronologik formula yordamida qisoblanadi:

Agar aholi soni bir necha yillar boshida teng in-tervallarda keltirilgan bo’lib, jami yillar bo’yicha aholining o’rtacha sonini aniqlash lozim bo’lsa, bunday hollarda xam o’rtacha xronologik formuladan foydalaniladi.
3. Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar bo’yicha teng bo’lmagan intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha tortilgan arifmetik formula yordamida hisoblanadi:

Bu erda: A - yonma-yon keltirilgan aholi sonining o’rtachasi; t - vaqt oralig’i (oy, kun va q.k.)
Masalan, kuyidagi oylar bo’yicha aholi soni keltirilgan bo’lsin:
1.01.2007 - 81,0 ming kishi; 1.04.2007 - 82,4 ming kishi; 1.08.2007 - 83,7 ming kishi;

1997. 
      - 84,2 ming kishi;
      

Bu erda dastlab vaqt oralig’i va yonma-yon keltirilgan katorlarning o’rtachalari aniqlanadi. Birinchi vaqt oralig’i va yonma-yon katorlarning o’rtachalari esa ming kishini tashkil qiladi.

Shu tartibda boshqa qdtorlar uchun qam qisoblab chiqqanimizdan so’ng aholi sonining o’rtachasini aniq-laymiz: