Aholi daromadlarining shakllanishi va tarkibi Aholini daromadlari va xarajatlari balansi Aholi turmush darajasi ko’rsatkichlari tizimi

Kambag’allikning chuqurlashuv yoki sayozlashuv indeksini
hisoblash tartibi

T/r	Aholining Ijtimoiy Guruhlari	Jamiga nibatan foiz hisobida
		bazis davrda	joriy davrda
1.	O’ta boylar
2.	Boylar
3.	O’rta hollar
4.	Kamba-g’allar
5.	O’ta kambag’allar
	Jami	100,0	100,0

Agar,
J_dO’B d_B d_O’Hdkd_O’K

bo’lsa, u holda kambag’allik chuqurlashib borayotganligidan dalolat beradi. Chunki jamiyatda o’ta boylar qatlamidan tortib, to o’ta kambag’allar qatlamigacha kambag’allashish holati sodir bo’ladi.
Agar,
J_dO’B >J_dB >J_dO’H>J_dk>J_dO’K
bo’lsa, u holda kambag’allik sayozlashib, xalq farovonligining oshib borayotganligidan dalolat beradi. Chunki bunday tengsizlik o’ta kambag’al aholi salmog’ining kambag’allar salmog’idan kichik, kambag’allar salmog’ining o’rtahollar salmog’idan kichik, boylar salmog’ining esa o’ta boylar salmog’idan kichik ekanligidan dalolat beradi.
Kambag’allikning keskinlashuv jarayoni quyidagi ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi:

• 
  R_max = X_max – X_min
  
• 
  
  

Bu erda: R_max – kambag’allik darajasidagi variatsion kenglik; X_max – o’ta boylarning o’rtacha daromadi; X_min – o’ta kambag’allarning o’rtacha daromadi; ν – variatsiya koeffitsienti; σ – dispersiya; x – jamiyatdagi o’rtacha daromad.
Shu ko’rsatkichlarga asoslanib kambag’allikning keskinlashuv indeksi (J_kk) quyidagicha hisoblanadi:

• 
  
  

AgarJ_kk>1 bo’lsa, demako’taboylarbilano’takambag’allaro’rtasidagiabsalyutvanisbiy (J_kk) tafovut katta bo’ladi va aksincha.
Jamiyat hamisha kambag’allikni yumshatish va uni tugatish yo’lidan boradi. Bozor iqtisodiyotiga xos umumiy qoida - bu kambag’allar soni hamda salmog’ining qisqarib borishiga moyilligidir, chunki ishlab chiqarish o’sishi bilan kam daromadli oila o’rtacha va yuqori daromadlilar qatoridan o’rin oladi.
Davlat siyosati ham nisbiy kambag’allikni qisqartirish mutlaq kambag’allikni, ya’ni qashshoqlikni esa tag - tubi bilan yo’qotishga qaratilgan.
Ishlab chiqarishning sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush darajasi va qiymatida namoyon bo’ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar ehtiyojlarining qondirilish me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz – ne’matlar iste’moli va qiymati hisoblanadi. Turmush darajasi uchun iste’mol o’z-o’zidan emas, balki ehtiyojni qondira olish jihatidan muhim. Iste’molning miqdori va tarkibi oqilona bo’lib, kishilarning sog’lom bo’lishi, uzoq umr ko’rishi, ularning shaxs sifatida kamol topishini ta’minlagandagina maqsadga muvofiq hisoblanadi.
U yoki bu mahsulotning haddan tashqari ko’p iste’mol etilishi yuqori turmush darajasini bildirmaydi, chunki bu erda miqdordan tashqari iste’molning sifati va qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o’rtasida ma’lum me’yorda nisbat bo’lishini taqozo etadi. Masalan, oziq - ovqat iste’moli shunday miqdorda tarkibida bo’lishi zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli ozuqalar, xususan, oqsil, yog’ va vitaminlar bilan ta’minlashi, insonning sog’lom, baquvvat, tetik bo’lishini, hayotda faollik ko’rsatishini ta’minlashi zarur. Ko’p miqdordagi, lekin balanslanmagan oziq - ovqat iste’moli foyda o’rniga zarar keltiradi. Mutaxassislar fikriga ko’ra, go’sht va undan olingan mahsulotlarning optimal iste’moli jon bshiga yiliga o’rtacha 80 kg bo’lishi zarur. Bundan (1,5-2 baravar) ortiq iste’mol qilingan go’sht haddan tashqari zararli deb hisoblanadi.
O’zbekistonda aholi jon boshiga 190 - 200 kg non va un mahsulotlari iste’mol etiladi. Bu ham keragidan ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar (masalan, go’sht, sut, tuxum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning o’rni non bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir.
Nooziq - ovqat mahsulotlari va ko’rsatilgan xizmatlarga ham xuddi shu nuqtai nazardan yondoshish mumkin. Ana shularni inobatga olgan holda turmush qiymati indeksini quyidagicha hisoblash mumkin:


yoki
Bu erda: HI₀ va HI₁ – bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan haqiqiy iste’mol qiymati; OI₀ va OI₁ – bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan optimal iste’mol qiymati.
Bu indeksni quyidagicha hisoblash ham mumkin:



Bu erda: q₀ – bazis davrdagi iste’mol buyumlar majmuasi; q₀ – bazis davrda optimal darajadagi iste’mol buyumlar majmuasi; R₀ va R₁ – iste’mol buyumlarining bazis va joriy davrlardagi bahosi. q₀ ning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning tarkibiga bazis davrdagi (q₀) iste’mol buyumlari majmuasi bilan bir qatorda oldin sotib olish imkoniyati bo’lmagan, ammo yangi baho darajasida (R₁) shu imkoniyatga ega bo’lgan iste’mol buyumlari ham kiradi.
J_tq<1 bo’lishi turmush qiymatining, shuningdek xalq farovonligining pasayganligidan dalolat beradi. Va aksincha.

Aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi pul daromadlarining manbalarini, xarajatlar miqdori va tarkibini xarakterlaydi. U quyidagi ko’rinishga ega (3-jadval):

3-jadval