Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

Tuproqlarning mineral o‗g‗itlar ta‘sirida ifloslanishi 
 
Atrof-muhit  bir-biri  bilan  chambarchas  bog‗langan  tabiiy  hamda 
antropogen  obyekt  va  hodisalar  majmuyidan  iborat  bo‗lib,  uning  asosiy 
kategoriyalari  jumlasiga  antropogenez,  texnogenez,  texnogen  ekotizim, 
geosfera,  biogeosfera,  biogeosenoz  kabilarni  kiritish  mumkin.  Qishloq  xo‗jalik 
korxonalari, dala, yem-xashak va sabzavot ekinlarini almashlab ekish, tok, tut va 
daraxtzorlar  antropogen  asosli  agronomik  ekotizim  hisoblanadi,  inson  ularga 
melioratsiya,  o‗g‗itlash,  agrotexnikaviy  tadbirlar,  nav  va  boshqalar  bilan  ta‘sir 
ko‗rsatadi. 
Ma‘lumki,  mineral  o‗g‗itlar  kimyoviy  moddalar  jumlasiga  kirib,  ma‘lum 
darajada  gigroskopik  xususiyatiga  ega.  Shu  bois  ular  maxsus  nam 
o‗tkazmaydigan  kraft  yoki  polietilen  xaltalarda  saqlanishi  va  tashilishi  lozim. 
Lekin ko‗p hollarda mineral o‗g‗itlar ochiq (to‗qma) usulda moslashtirilmagan 
avtoulov va traktor tirkamalarida tashilmoqda, ko‗p miqdorda mineral o‗g‗itlar 
isrof bo‗lmoqda. 

---

168 
 
Hisob-kitoblarga  ko‗ra,  tabiiy  fosfatlarni  qazib  olish  jarayonida  25–30% 
xomashyo  yer  ostida  qolib  ketadi.  Fosforit  rudasini  birlamchi  va  ikkilamchi 
boyitish  (yuvish,  maydalash,  flotatsiya  qilish)  jarayonida  qazib  olingan 
xomashyoning  30%  ga  yaqini  isrof  bo‗ladi.  Tabiiy  fosfatlardan  superfosfat, 
fosfat  kislota  va  konsentrlangan  o‗g‗itlar  olish  jarayonida  yana  5–6%  fosfor 
yo‗qoladi. Tayyor o‗g‗itlarni tashish, saqlash va tuproqqa kiritishdagi isrofgar-
chilik taxminan 10–15% ni tashkil qiladi. 
Temir  yo‗l  stansiyalarida  o‗g‗itlar  nobutgarchiligi  o‗rtacha  0,13–3,6%  ga 
teng bo‗lib, bu kattalik o‗g‗itlar qoplab tashilganda 1,0–2,6% ni, to‗kma usulda 
esa 1,98–3,6% ni tashkil etadi. 
O‗g‗itlarning  isrof  bo‗lishi  ularni  saqlash  usuli  bilan  uzviy  bog‗liqdir. 
Maxsus  o‗g‗it  omborlarida  bu  kattalik  2,55%  ni  tashkil  etsa,  ochiq-sochiq 
holatda saqlanganda 11,1% gacha yetadi. 
O‗g‗itlar  vagondan  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  tushirilsa,  nobutgarchilik  «vagon-
avtoulov-ombor» zanjiridagiga nisbatan 2–2,5 marta kamayadi. 
Yuklash, tashish va tushirish jarayonlarida o‗g‗itlarni segregatsiyasi oshadi, 
paykalga bir tekis taqsimlanmaydi va samaradorligi pasayadi. 
O‗g‗it  sochish  moslamalarini  to‗g‗ri  sozlash  o‗g‗itlar  isrofgarchiligini 
kamaytirishda  muhim  o‗rin  tutadi.  O‗g‗it  sochishdagi  notekislik  20–25%dan 
oshganda  ko‗chat  qalinligidagi  bir  tekislik  buziladi,  bug‗doy  hosilining  pishib 
yetilishi  3–6  kunga  kechikadi,  shoxlanishi  sust  kechadi,  donning  bo‗liqligi 
pasayadi.  
Almashlab  ekishni  tashkil  etish  va  to‗g‗ri  joriy  qilish  o‗g‗itlar  isrof-
garchiligini oldini olishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Bunda paykallarni 
ekin bilan band bo‗lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Nishonlangan ionlar (15N) 
bilan o‗tkazilgan tadqiqotlar asosida tuproqdan gaz holatda mosuvo bo‗ladigan 
azotning  10%  ga  yaqini  ekin  ekilmagan  va  o‗g‗it  yuza  kiritilgan  paykallarga 
to‗g‗ri kelishi, ekinlar bilan band bo‗lgan maydonlarda bu ko‗rsatkich 0,5% ni 
tashkil qilishi aniqlangan. 

---

169 
 
Turli  qishloq  xo‗jalik  ekinlari  tuproqdan  oziq  moddalarni  yuvilishiga 
turlicha  ta‘sir  ko‗rsatadi.  Bu  masalada  asosiy  ekin  turlarini  quyidagi  tartibda 
joylashtirish mumkin: sabzavotlar> ildiz mevalar> o‗t o‗simliklari (17-jadval). 
 
17- jadval