Ahmad yassaviy (1166- yilda vafot etgan)

Buyuk mutasavvuf Ahmad Yassaviy turkiy xalqlar orasidan yetishib chiqqan birinchi so'fiy, tasavvufning buyuk vakilidir. "Yassaviya" tariqatining asoschisidir. Tasavvuf esa Sharq olamining keng tarqalgan falsafasidir. Tasavvufning asosida Allohni anglamoq yotadi. Alloh haqdir, haqiqatdir. Uni oddiy odamning jo'n aqli bilan anglash mumkin emas. Buning uchun ustoz, pir kerak. Chunki bu dunyoda o'z holingcha to'g'ri yo'lni topish g'oyat qiyin. Bu boradagi birdan-bir to'g'ri yo'l tariqatdir. Tariqat deganining o'zi ham "yo’l, "usul" degan ma'nolarni bildiradi. "Devoni hikmat"da o'qiymiz:
Tariqatga siyosatlig' murshid kerak,

Ul murshidga e'tiqodlig' murid kerak,

Xizmat qilib pir rizosin topmoq kerak,

Mundog' oshiq haqdin ulush olur ermish.

Tariqat shariatning davomidir. Yassaviy aytmoqchi, shariat imonning po'sti bo'lsa, tariqat uning mag'zidir. Shariat uning zohiri bo'lsa, tariqat botinidir. Birini ikkinchisisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shariat islomda rioya qilinishi lozim bo'lgan diniy qoidalar yig'indisidir. Tariqat shularni anglamoq yo'lidir. Ahmad Yassaviy turkiy xalqlar orasidan chiqqan birinchi mutasavvifgina emas, yangi bir tariqatning asoschisi hamdir. Bu tariqat uning nomi bilan "Yassaviya" deb ataladi. Tariqat o'zining quyidagi qoidalariga ega: )

1. Murid o'z pirini barchadan afzal bilmog'i va unga o'z ixtiyorini to'la topshirmog'i lozim.

2. Murid o'z pirining barcha ramz va ishoralarini mukammal anglay olishi kerak.

3. Murid o'z pirining barcha so'zlari hamda ishlariga sodiq va fidoyi bo'lishi lozim.

4. Murid o'z pirining barcha topshiriqlarini chaqqon, sidqidildan bajarib, uni hamisha rozi qilib yurmog'i shart. Chunki Alloh rizosi unga bog'liqdir.

5. Murid o'z so'ziga sodiq, va'dasida mustahkam bo'lib, piriga nisbatan ko'nglida biror shubhaga yo'l qo'ymasligi kerak.

6. Murid Alloh yo'lida butun mol-u mulkini o'z piriga nisor etmoq uchun doimo tayyor turmog'i lozim.

7. Murid o'z pirinlng barcha sir-asrorini bilgani holda uni boshqalarga bildirishni xayoliga ham keltirmasligi, do'stiga do'st, dushmaniga dushman bo'lib yashamog'i shart.

8. Murid o'z pirining mushkulotlarini oson qilmog'i, pand-u nasihatlarini bajo keltirmog'i lozim.

Pir (shayx) ham o'z navbatida shunga munosib bo'lishi kerak. "Piri turkistoniy"ning "Faqrnoma" asarida bu boradagi shunday fikrlariga duch kelamiz: "Shayx uldurkim, niyoz (tortiq) olsa, mustahiq (muhtoj)larg'a, g'arib bechorag'a bergaylar. Agar olib, o'zi yesa, murdor (harom) et yemishdek bo'lg'ay. Agar to'n qilib kiysa, ul to'n to'zg'uncha haq taolo namoz, ro'zasini qabul qilmag'ay va agar olg'an niyozidin non qilib yesa, haq taolo oni do'zaxda turluk azobg'a giriftor qilg'ay: Va agar. andog' shayxga har kishi e'tiqod qilsa, kofir bo'lg'ay. Andog’ shayxlar mal'un turur. Oning fitnasi Dajjoldin badtar, shariatda, tariqatda, haqiqatda, ma'rifatda murtad (dindan qaytishlik) turur. Ey tolib, agar haqni talab qilib topay desang, andog' pirga qo'l bergilkim, shariatda orifi billoh (Allohni tanuvchi) bo'lsa, tariqatda voqifi asror (sirlardan xabardor) bo'lsa, haqiqatda komil-u mukammal bo'lsa, ma'rifatda daryoyi ummon bo'lsa, saodat bo'lg'ay. Agar murid shariat ilmini bilmasa, shariat ilmini anga o'rgatg'ay. Agar tariqatda holi voqe' bo'lsa, tariqat ilmi birlan yo'lg'a solg'ay va haqiqat siridin muridga yo'l ko'rsatgay. Ma'rifatda jazabai haq paydo qilg'ay". Yassaviy mutasavvif - pir sifatida ilm-fanga alohida e'tibor qildi. Prof. E. Rustamovning ma'lumot berishicha, Yassaviy o'z masjidi tepasiga "Talabul ilm farizatun ala kulli muslimin va muslimatin" ("Ilm talab qilish har bir musulmon erkak va ayol uchun farzdir") degan hadisni yozdirib qo'ygan ekan. Tarixchi olimlar bu mashhur hadisni XV asrda Mirzo Ulug'bek ham Buxoroda qurdirgan madrasasi peshtoqiga yozdirganligini xabar beradilar. "Yassaviya" tariqatining ikkinchi nomi "jahriya"dir. "Jahr"­oshkor qilmoq, baland ovoz bilan o'qimoq degani. "Devoni hikmat"da shunday satrlarga duch kelamiz:

Mani hikmatlarim ko'plarg'a ayting,

Duo-takbir qilib, rahmatga boting,

Agar hikmat o'qusa ayuhannos,

Erur farzand manga ul tolibi xos.

Muallif "duo-takbir"ga, "hikmatlarni ayuhannos o'qish"ga e'tibor qaratadi. Boshqacha aytganda, darveshlikni, qalandarlikni Allohni tanishdagi asosiy vosita deb biladi. Turkistondagi darveshlik - qalandarlik tarixi Ahmad Yassaviy nomi bilan bog'lanadi. Ular islom g'oyalari bilan sug'orilgan hikmatlarni dunyoning to'rt tomoniga yoydilar. Turkiyalik mutaxassislar Onado'li sarhadlarida turk islom davlatining maydonga kelishida, umuman, bu o'lkaning musulmonlashuvida qalandarlarning xizmatlari katta bo'lgan, deydilar. Ayni paytda, ular xalqimizning keng qatlamlari orzu-istaklarini ifoda etdilar. Xususan, mol-dunyo, davlat-u saltanat, kibr-u havo va manmanlikni tark etib, faqirona umr o'tkazishga so'zda va amalda harakat qildilar. O'z zamonida u davrning eng ilg'or harakatiga aylangan. Ularning atrofiga eng sog'lom kuchlar yig'ilgan. Masalan: 1898- yilgi Andijonda boshlangan milliy-ozodlik qo'zg'olonining harakatlantiruvchi kuchlari qalandarlar edi. Ularning tilida faqat Allohning hamd-u sanosigina emas, har qan­day zo'ravonlikka qarshi isyon ham bor edi. 1898- yilgi qo'zg'olonda ular faol ishtirok etganligi uchun Chor hukumati tomonidan qalandarlikning rasman taqiqlanganligi ham bejiz emas.