Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
111 
 
metabolizmda qatnashishi u yoki bu dorivor o‘simliklarining genetik xususiyatlari 
bilan bog'liqdir 
Ilmiy  tadqiqot  ishlarini,  ya‘ni  tajribani  planlashtirish-bu  ilmiy  tekshiruv 
maqsadlarini  aniqlash,  tajriba  sxemasini  ishlab  chiqish,  yer  uchastkasini  hamda 
tajribaning optimal strukturasini tanlash kabi bosqichlardan iboratdir. 
Tajribani  planlashtirishda  yo‘l  qo‘yilgan  holatlarni  keyinchalik  tajribani 
o‘tkazish davomida yoki olingan natijalarni aniq statistik usullarda baholash orqali 
ham to‘g‘irlash mumkin emas. 
Ilmiy  tekshiruv  ishlari  boshlanishidan  avval  quyidagilarni  aniqlash  lozim 
bo‘ladi, ya‘ni: 
7.
 
Temani tanlash, tajribani maqsadi va o‘rganish ob‘ektlarini belgilash; 
8.
 
O‘rganilayotgan  masalaning  shu  kundan  holati  bilan  tanishish  va  ishchi 
gipotezani va metodikasini ishlab chiqish. 
9.
 
Tajriba sxemasini va metodikasini ishlab chiqish. 
Temani  tanlash  va  tajribaning  maqsadini  aniklash  bu  muxim  masala  bo‘lib, 
bunda  o‘rganiluvchi  holatning  har  tomonlama  mantiqan  tahlil  etish,  tajribani 
boshlash  va  uni  o‘tkazish  strategiyasini  aniq  ko‘z  oldiga  keltira  bilish  demaqdir. 
Tajribaning  planlashtirish  keyingi  bosqichda  ya‘ni  o‘rganilishi  lozim  bo‘lgan 
masalaning shu kundagi holati-bu ilmiy adabiyotlar bilan tanishish va bir yoki bir 
nechta ishchi gipotezani oldinga surishdir. 
  Ishchi  gipotezasini  oldinga  surish  orqaligini  tajriba  sxemasi  va  uning 
programmasi  ishlab  chiqishga  imkoniyat  yaratiladi.  Tajriba  programmasida  uning 
sxemasi,  o‘tkazish  metodikasi  va  texnikasi  kuzatuvlar  hamda  hisoblovlar 
(uchet)o‘tkazishlar  aks etiriladi. 
 
Tajribani planlashtirishdagi muhim vazifalardan biri bu tajribaning sxemasini 
ishlab chiqishdir. Tajriba sxemasini ishlab chiqilishida: 
5.
 
Tajribaning yetsa xususiyatlik va faktorlilik (ya‘ni ko‘p faktorli tajribada 
tekshirilayotgan  har  bir  faktorning  uchrashi  mumkin  bo‘lgan  holatlarini  hisobga 
olish) printsiplariga amal qilish. 
6.
 
Nazorat variantni to‘g‘ri tanlab bilish va tajribaga yo‘ldosh bo‘lgan, lekin 
maxsus o‘rganilmaydigan sharoitlar (tajriba fani)ni bilish. 
3.  Tajribada  uchraydigan  asosiy  darsni  (tajriba  markazi)  va  o‘rganiluvchi 
faktorlarning  o‘zgaruvchanlik  birliklarini  (qiymatlarini)  belgilash  kabi  holatlarga 
alohida e‘tibor berish lozim bo‘ladi. 
Bir  faktorli  tajriba  sxemasini  tuzishda  tajriba  natijalariga  ta‘sir  kursatuvchi 
holatni  egri  chiziqli  grafik  orqali  ikki  o‘lchamli  maydonda  joylanish  holatlarini 
belgilash uchun kamida 6-8 ta kuzatiluvchi darajada bo‘lmog‘i lozimdir. 
Dorivorlarning  yer  maydoniga  sarflash  optimal  qiymati  oldindan  o‘tkaeib 
olingan  tajribalar  natijalaridan  olinadi.  Bu  tajribalarda  ishlatilaetgan  dorivorning 
qoldiq ta‘siri (posledostavke)ni o‘simlik rivoji va hosiliga ta‘sirini ham o‘rganish 
katta ahamiyatga ega 
Bu tajribalarda maydonchalar (variantlar) shaxmat usulida yoki lotin kvadrati 
usullarida joylashtirishga e‘tibor berish zarur. Zaharli dorivorlarni yer maydoniga 
yoppasiga  solishdan  tashqari,  keyingi  yillarda,  dorivorlarni  o‘g‘it  bilan  qo‘shib 

---