Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
97 
 
sanoat miqyosida ishlab chiqarish ehtiyojini qondiraolmaydiganlar (yapon soforasi, 
do‗lana turlari, arslonquyruq, adonis turlari). 
Ayrim  o‗simlik  turlarini  himoya  qilishni  eng  ishonchli,  samarali  usullaridan 
biri, o‗simliklar urug‗lari bankini yaratish bo‗lib, o‗simlikni toza genetik materiali 
saqlanib, u ilmiy va amaliy maqsadlar uchun foydalaniladi.  
Dorivor  o‗simlik  mahsuloti  sifatiga  va  uni  hosildorligiga  antropogen 
faktorlarni ta‘siri biosferani tarkibi va rejimini o‗zgartirishga ta‘sir qiladigan asosiy 
antropogenlarga quyidagilar kiradi: 
-
 
havoga  sanoat  chiqindilarini  chiqarib  ifloslantirish,  sanoat  axlatlari  va 
boshqa tashlab yuboradigan chiqindilar. 
-
 
sug‗orish tizimi, sug‗orish, erlarni haydash va maydonlarni suvga bo‗ktirish, 
haddan  tashqari  chorvachilk  hayvonlarini  boqish,  o‗tlarni  yig‗ish,  daraxtlarni 
kesish va olib ketish; 
-
 
maydonlarda qurilish ishlarini olib borish, transport yo‗llarini qurilishi; 
-
 
shovqin-suron, elektromagnit ta‘siri, radiatsiya fonini ortishi; 
-
 
ommaviy  dam  olishni  tashkil  qilinishi  va  bular  ta‘sirida  erni  tepkilab, 
zichlantirib va bulg‗otib, ayrim joylarda yong‗inlar uyushtirilishi; 
-
 
ko‗plab  o‗simliklarni  terib  ketish  va  hayvoylarni  o‗ldirish,  shu  jumladan 
kommersiya maqsadida (brakonerstva).  
-
 
bu  ta‘sir  qiladigan  faktorlarni  shartli  ravishda  2  ga  bo‗lish  mumkin, 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri ta‘sir qiladigan (bevosita), bilvosita (kosvenno). 
-
 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri (bevosita) ta‘sirga (yig‗ish, yo‗q qilish) uchastka biosferasi 
holatiga ta‘sir qiladi (to‗g‗ridan-to‗g‗ri). 
-
 
insonlarni biosferaga kosvenno ta‘siri, ayrim hollarda kim va qachon ta‘sir 
qilganini vaqt o‗tib ketgani tufayli aniqlash qiyin bo‗ladi va yomon oqibatlrga olib 
kelishi mumkin.  
-
 
tabiiy muhitga eng ko‗p ta‘sir qiladigan, shu jumladan dorivor o‗simliklarga 
ham – bu texnogen faktorlardir. 
Dorivor  o‗simliklarni  ifloslanishini  o‗rganishni  dolzarbligi  shundaki, 
zaralangan dorivor o‗simliklar inson organizmiga tushadigan biofaol modda bilan 
bir vaqtda zaharli moddalarni manbaasiga aylanib qolishi mumkin. og‗ir metallar, 
politsiklik  aromatik  uglevodorodlar,  ftoridlar,  mishyak,  radionukleidlar,  uy 
chiqindilari, foydali qazilmalar, rangli va qora metallurgiya, mashinasozlik, elektr 
energiya  ishlab  chiqarish.  pestitsidlar,  nitratlar  va  nitritlar  o‗simlik  to‗qimalarida, 
qishloq  xo‗jalik  zararkunandalariga  har  xil  kimyoviy  reaktivlarni  qo‗llash 
natijasida to‗planadi.  
Dorivor  o‗simlik  mahsulotlari  sifatini  reglamentirovat  qilinayotganda, 
ksenobiotiklar  (pestitsidlar,  nitrat  va  nitritlar  va  x.o.)  va  og‗ir  metallar  mutlaqo 
mahsulot tarkibida bo‗lmasligi kerak.  
Og‗ir metallar deb atom massasi 40 dan ortiq va atom nomeri 20 dan ortiqlari 
aytiladi.  ularni  reaksiyaga  tez  va  oson  kirishib  ketishi  va  kompleks  hosil  qilishi, 
yuqori biokimyoviy va fiziologik faolligi bilan ajralib turadi. o‗simliklar tarkibida 
og‗ir  metallarni,  ayniqsa  pb,  cd,  hg  bo‗lishi,  antropogen  ta‘sirlarni  natijasi  deb 
hisoblanadi.  

---