Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
89 
 
Ayrim hollarda nisbatan katta bo‗lmagan hududlarda (teritoriya) ham kimyoviy 
tarkibini  o‗zgaruvchanligi  kuzatiladi,  masalan,  yassi  bargli  senetsio  (Senecio 
platiphylloides).  Bu  tur  asosan  Kavkazda  tarqalgan  bo‗lib  Kavkaz  orti  mintaqasida 
ma‘lum  bir  o‗ramlarda  (orol  kabi)  uchraydi.  Ushbu  o‗simlik  tarkibida  alkaloid 
saqlovchilardan  bo‗lib,  platifillin,  senetsifillin  va  sarratsin  saqlaydi.  Bunda 
o‗simlikning  ayrim  guruhlarini  g‗arbiy  uchastkalaridagisi  tarkibida  ko‗p  miqdorda 
sarratsin saqlaydi va platifillin, senetsifillin saqlamaydi (rasm 1).  
Bu  guruh  o‗simliklarni  alohida  kimyoviy  boshqa  bir  turga  ajratilgan  chemovar 
Sarracinifera. Boshqa o‗simliklar esa sarratsin saqlamaydi.  
Geografik  omil  (faktor)    Bupleurum  multinerue  o‗simligi  flavonoidlar  tarkibiga 
ta‘sir  qiladi.  Tabiiy  sharoitda  ushbu  o‗simlik  Sibirni  janubida  (Oltoy)  o‗sadi,  va 
Ukrainada  esa  o‗ram  –  o‗ram  (orol)  holida  uchastkalar  hosil  qiladi.  Oltoyda  va 
Ukrainada  o‗sadigan  o‗simliklar  tarkibidagi  flavonoidlarni  qiyosiy  o‗rganilganda 
(taqqoslanganda),  Oltoyni  janubiy-sharqida  o‗sadiganlari  tarkibidagi  flavonoidlar 
miqdori,  Ukrainadagilardan  Novosibirskiyda  o‗sadiganlaridan,  hamda  Moskva 
viloyatida ekiladiganlaridan ham 2-5 barobar ko‗p saqlashi aniqlandi. Undan tashqari 
Ukrainada  o‗sadiganlari  Oltoydagilardan  sifat  jihatdan  ham  farq  qilishi,  tarkibida 
qo‗shimcha kversetin va izoramnetinlarni hosilalari ham saqlanishi aniqlandi.  
Malina  (Rubus  idaeus)  mevasini  kimyoviy  tarkibini  turli  ekologik  zonalardan 
yig‗ib  o‗rganilganda  kalsiy,  fosfor  va  sink  elementlarini  malina  mevalarida  va  erda 
bo‗lishi ijobiy ta‘sir etar ekan. SHunda malina mevasida ular ta‘sirida fruktoza ko‗p 
bo‗lar ekan.  
Dorivor  o‗simliklar  ekologiyasini  bilish  ularni  tabiiy  zahiralaridan  oqilona, 
samarali foydalanishidan tashqari ularni madanaiylashtirilgan holda ekib hosil olishda 
ham katta ahamiyatga ega. Misol uchun alkaloid saqlovchi sariq glatsium (Glaucium 
falvum)  o‗simligini  keltirish  mumkin.  Bu  o‗simlik  O‗rta  er  dengizini  qirg‗oqlari, 
Qrimda,  Kavkazni  Qora  dengiz  bo‗ylariga  yaqin  joylarda  tarqalgan.  Sariq  glatsium 
taglaridan suv bemalol silijb oqadigan, dengizni qumloq qirg‗oqlarida, hamda toshloq 
tog‗  yon  bag‗irlarida  o‗sadi.  Tabiiy  sharoitda  ko‗p,  katta  maydonlarni  tashkil 
qilmaydi.  SHuning  uchun  uni  madaniylashtirib  Krasnodar  o‗lkasida  ekiladi.  Sariq 
glatsium  o‗simligini  asosiy  alkaloidi-glautsindir.  Kavkaz  va  Qrimdan  yig‗ilgan 
o‗simliklarni  tahlil  qilinganda,  Qrimni  quruqroq  joylarida  o‗stirilgan  o‗simliklarda 
glautsin  alkaloidi  kavkazdagilardan  ko‗ra  ko‗p  saqlashi  aniqlandi.  Demak  Qrimdan 
yig‗ilgan  o‗simlikni  quruqroq  sharoitda  o‗stirish  (madaniylashtirish)  maqsadga 
muvofiq bo‗ladi.  
SHunday misollar ham borki geografik muhit kimyoviy o‗zgaruvchanligiga ta‘sir 
qilmaydi.  Masalan  oddiy  bo‗ymadaron  o‗simligi  Rossiyani  33  mintaqasidan  yig‗ib 
tekshirilganda  tarkibidagi  proxamazulenlar  suv  bug‗i  yordamida  haydalganda 
xamazulenga  aylanadi,  ammo  uning  miqdori  0  dan  170  mg/100g  gacha  miqdori 
turlicha  bo‗lishi  aniqlandi.  Bunda  o‗simlik  morfologik  belgilari  bo‗yicha  bir-biridan 
farq qilmasligi ham ma‘lum bo‗ldi.  
SHoxkuya  zamburug‗ini  alkaloid  tarkibi  o‗rganilganda  geografik  muhitni 
sezilarli ta‘siri borligi aniqlanmadi. Ammo zamburug‗ni javdar (roj)da parazit holida 
tarqalganda ko‗proq ergotamin alkaloidi to‗planishi boshqa donli o‗simliklardagisi esa 

---