Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
73 
 
Birinchi bosqich – o‗simlik turlari kolleksiyasini o‗rganish.  
U  o‗rganilayotgan  boshlang‗ich  materialni  yig‗ilgan  momentdan  (vaqtdan)  eng 
istiqbolli  turlarini  ajratib  olib,  kelajakda  chuqur  (detalno)  ilmiy-tekshirish  ishlarini 
olib  borishgacha  bo‗lgan  masalalarni  o‗z  ichiga  oladi.  Tadqiqot  ob‘ektlari  qaysi 
korsatkichlar (kriteriya) bo‗yicha aniqlanib tanlanadi?  
Tadqiqotlar ob‘ektlari 3 kategoriya o‗simliklari bo‗lishi mumkin; 
CHuqur  kimyoviy  yoki  klinik  sinovlardan  o‗tayotgan,  dori  shakllari  ishlab 
chiqilgan yangi istiqbolli o‗simlik turlari.  
Tabiiy zahirasi kamayib ketgan, ishlatishga ruxsat etilgan dorivor o‗simliklar.  
Horijiy  preparatlarni  bizda  ishlab  chiqarish  yo‗lga  qo‗yilgan,  chet  ellarda 
o‗sadigan o‗simlik turlari.  
Ob‘ekt  tanlashda  o‗simlik  sistematikasidagi  ma‘lumotlar  (o‗simlikni  yaqin 
turlarini  bor  yoki  yo‗qligi),  kimyoviy  o‗zgaruvchanligi,  uni  o‗rganilganlik  darajasi, 
qachonki u o‗simlikni o‗simliklar jamiyati (rastitelnoe soobщestvo)dagi o‗rni, o‗sish 
joyining ekologiyasi va boshqalar ham e‘tiborga olinadi.  
Masalan cho‗l va qirlardagi o‗simliklarni O‗zbekistonni shimoliy mintaqalaridan 
hisoblangan  viloyatlarda  o‗stirish  imkoniyati  (sharoiti)  kam.  Demak  ob‘ektlarni 
tanlashda  o‗simlikni  tabiiy  ekologik  sharoiti  bilan  ekiladigan  joyni  o‗xshashlik 
darajasini hisobga olish zarur bo‗ladi.  
Oldindan ob‘ekt tanlangandan keyin boshlang‗ich materialni (o‗simlikni urug‗i, 
vegetativ  organi)  yig‗iladi.  Bu  ikki  xil  yo‗l  bilan  amalga  oshiriladi:  ekspeditsiyalar 
vaqtida materialni yig‗ish va ekiladigan materialni botanika bog‗laridan yozdirib olish 
yo‗li.  So‗ngi  yo‗l  oson  bo‗lgani  bilan,  qo‗shimcha  o‗simlikni  identifikatsyai  qilish 
(o‗simlikni gullashi va meva tugishi davrida) bilan bog‗liq ishlarni bajarishga to‗g‗ri 
keladi.  Ko‗pincha  shuning  uchun  eng  maqsadga  muvofiq  to‗g‗ri  yo‗l  birinchi  yo‗l 
bo‗lib, qachonki tadqiqotchi tadqiqot ob‘ektini o‗sib turgan joyida ko‗radi va yig‗adi. 
Yig‗ganda ham (ob‘ekt) o‗simlikning eng hosildorini tanlab yaxshi urug‗larni va ekish 
materialini yig‗ib oladi.  
Aniq bir misol qilib, ob‘ektni tanlashda (Phlojodicarpus sibiricus)ni quyidagilarn 
aniqlandi. Ma‘lumki ushbu o‗simlikni ildiz va ildizpoyasi kumarin saqlovchi mahsulot 
sifatida  qo‗llaniladi.  O‗simlikni  eng  kattalari  CHita  viloyatida  o‗sar  ekan.  Tahlil 
uchun  oldinda  6  (senopopulyasiy)  xil  joydan  olingan  o‗simlik  mahsuloti  tekshirildi. 
Quyidagilar hisobga olindi: urug‗ni hosildorligi (bir generativ shoxdagi urug‗lar soni) 
100 ta urug‗ni massasi, bir o‗simlikni qurigan ildizini massasi va qurigan 1 ta o‗simlik 
ildizidagi  kumarinlarni  foiz  miqdori  (quruq  mahsulot  massasiga  nisbatan).  Har  bir 
ko‗rsatgich  bo‗yicha  o‗simliklar  ko‗rsatgichlar  miqdori  bo‗yicha  gruppalarga  (klass) 
bo‗lindi.  Ko‗rsatgichlar  har  birida  turlichaligi  aniqlandi,  masalan  kumarinlarni 
miqdori  1,5%dan  11,5%  gacha  ekanligi  aniqlandi.  SHuning  uchun  bir  vaqtni  o‗zida 
hamma ko‗rsatgichlar bo‗yicha eng yuqori hosildorligini oddiygina tanlash bilan olib 
bo‗lmasligi  ma‘lum  bo‗ldi.  SHuning  uchun,  introduksiya  uchun  o‗simliklar  ichidan 
ko‗rsatgichlari o‗rtacha yaqinlari tanlandi.  
Yig‗ilgandan  keyin  ekish  uchun  materialni  sifati:  morfologik  tomondan, 
laboratoriyada va erdagi unib chiqishi, unib chiqish tezligi va energiyasi va boshqalar 
aniqlanadi.  

---