Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
78 
 
yoki  bermasligi  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  DO‗Mni  tayyorlash  ham  o‗simlikni  kimyoviy 
tarkibini  dinamikasini  aniqlash  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  Undan  tashqari  dorivor 
o‗simliklarni  ekologiyasini  o‗rganish  natijalari  ekilishi  mo‗ljallanayotgan  DO‗larni 
introduksiyasini fundamenti hisoblanadi. 
2. Introduktsiyada ilmiy tadqiqot ishlari. Maqsadi va vazifalari. 
Dala  tajribalari  o‘simliklar  rivojini  kuzatish  uchun  vegetatsiya  davrida  bir  va 
undan ko‘p marotaba bulardan tashqari sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun kuzatuv 
ishlari olib borishni taqozo etadi. Bundan tashqari tajribada nafaqat o‘simlik rivojini 
balki  tashqi  muhit  omillari  va  boshqa  kutilmagan  ta`sirlarni  o‘rganish  ham  bo‘lishi 
mumkin.  Bu  tajriba  o‘z  maqsadidan  kelib  chiqqan  holda  o‘simlikning  tashqi  omillar 
ta`sirida  rivojini  o‘rganish  laboratoriya,  dala  yoki  boshqa  sharoitlarda  (gidroponika) 
olib borilishi mumkin. 
Kimyoviy  sintez  yo‗li  bilan  olingan  kimyoviy  birikmalar  o‗simliklardan 
olinadigan  dorivor  moddalarni  batamom  o‗rnini  bosaolmaydi,  ularning  terapevtik 
faolliklari  ko‗pincha  toza  bitta  kimyoviy  moddaga  bog‗liq  bo‗lmay,  biologik  faol 
moddalarni  (BFM)  kompleks  ta‘siri  bilan  belgilanadi.  Uning  ustiga  ayrim  BFM  ni 
masalan xanuzgacha sintez yo‗li bilan yurak glikozidlari va boshqalarni sintez qilishni 
iloji bo‗lgani yo‗q.  
Ko‗pincha  DO‗larni  (dorivor  o‗simliklar)  chuqur  o‗rganish,  ular  tarkibidagi 
yangi,  fanga  no‘malum  bo‗lgan  qimmatli  moddalarni,  yoki  ushbu  ishlatilib 
kelinayotgan  DO‗M  (dorivor  o‗simlik  mahsuloti)ni  yangi  xossalari  (farmakologik 
ta‘siri) borligi aniqlanmoqda.  
Masalan,  strofantin  K  (yurak-qon  tomir  xastaliklarida  qo‗llaniladi)  Afrikada 
o‗sadigan  strofant  kombe  o‗simligi  urug‗idan  olinadi.  MDXlarida  esa  ushbu 
o‗simlikni  introduksiya  qilishni  iloji  bo‗lmadi,  shuning  uchun  strofantin  K  ni  olish 
uchun urug‗ini chet ellardan keltirilmoqda.  
Hozirgi  vaqtda  strofantin  K  introduksiya  qilingan  kendir  o‗simligini  ildiz  va 
ildizpoyasidan  olinmoqda.  Quyidagi  9  jadvalda  O‗zR  FAga  qarashli  Toshkent 
shahrida  joylashgan  Botanika  bog‗i  hududida  introduksiya  qilinib  o‗stirilayotgan 
ayrim  DO‗lar  to‗g‗risidagi  ma‘lumotlar  keltirilgan.  Botanika  bog‗i  olimlari 
O‗zbekistonda  Dorixonalar  Bosh  Boshqarmasi  buyurtmasiga  muvofiq  qizil 
angishvonagul,  dorivor  marmarak,  dorivor  valeriana,  qalampir  yalpiz  va  boshqa 
dorivor o‗simliklarni introduksiya qilish mumkinligini aniqladilar.  
1946  yili  Toshkent  farmatsevtika  instituti  farmakognoziya  kafedrasi  ishtirokida 
Botanika  bog‗ida  dorivor  o‗simliklarni  introduksiya  qilish,  madaniylashtirish 
maqsadida dorivor o‗simliklar maydoni (uchastkasi) tashkil qilindi va tadqiqot ishlari 
boshlab yuborildi.  
1953  yilga  kelib  Botanika  bog‗ini  dorivor  o‗simliklar  bo‗limidagi  dorivor 
o‗simliklar kolleksiyasi soni 170 turdan ortib ketdi.  
Introduksiya  qilish  bo‗yicha olib borilgan  tajribalar  natijasida Toshkentda  katta 
maydonlarda  kendir,  bo‗lakli  ituzum,  parpi,  sekurinega,  marmarak,  moychechak  va 
boshqa qimmatli dorivor o‗simliklarni O‗zbekistonni iqlim sharoitida ekib hosil olish 
mumkinligi aniqlandi.  

---