Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
74 
 
Olingan ma‘lumotlar statistik ishonarli bo‗lishi uchun bir necha eksperimentdan 
tanlab  olinishi  kerak.  Masalan  urug‗ni  quruq  massasini  aniqlash  uchun  1000  dona 
urug‗ tanlanadi, unib chiqishi uchun esa-100 dona.  
Keyingi  etap  (qadam)  kolleksiya  pitomnigida  urug‗lardan  undirilgan  o‗simlikni 
nazorat  qilish.  Bu  uzoq  (bir  necha  yil  sezon)  davom  etib,  murakkab  kompleks 
tahlillarni o‗z ichiga oladi. Bularga o‗simlikni urug‗dan unib chiqqandan –ontogenezi-
toki  o‗simlik  quriguncha  bo‗lgan  davrda  o‗rganiladi,  o‗simlikni  rivojlanish  ritmi 
(sezonda),  kasallikka  va  zararkunandalarga  chidamliligi,  urug‗  va  mahsulotni 
hosildorligi kiradi.  
Ontogenezni o‗rganish o‗simlikni yoshini aniqlash va urug‗ni xarakteristikasidan 
iborat bo‗ladi.       
Ontogenezni  aniqlashda  o‗simlikni  4  ta  asosiy  davrda  rivojlanishi  farqlanadi: 
latent  davri  (urug‗ni  tinch  uyqu  davri),  pregenerativ,  generativ  va  postgenerativ 
davrlar ya‘ni urug‗ unib o‗sishi oldi, o‗sayotgan va o‗sishdan to‗xtagan davrlar. Ayrim 
davrlarni  ichida  qator  o‗simlikni  o‗sishi  bilan  bog‗liq  holatlar  farqlanadi.    Masalan 
urug‗ni unib chiqish oldi – pregenerativ davri quyidagi holatlarga bo‗linadi: o‗simta; 
juda  kichkina  o‗simlik,  urug‗  kurtagi  o‗sish  vaqti;  virginal  holati,  birinchi  shoxlari 
chiqaboshlagan vaqti va hokazo.  
Generativ  o‗sayotgan  davrda;  yosh,  o‗rtayoshi  va  qarigan  generativ  holatlari 
aniqlanadi.  
Generativ  davrning  o‗sish  (yoshi)  holati  vegetativ  va  hosil  beradigan  novdalari 
hamda real urug‗ hosil bo‗lishi soni bilan aniqlanadi.  
Masalan,  ayrim  tuplarni  ajratish  mumkinki,  ularda  meva  hosil  qiladigan 
novdalari  o‗zgarmasdan,  o‗sadigan  shoxlari  soni  va  gul  to‗plamidagi  gullar  soni 
ko‗payadi. Boshqa turlarida esa meva beradigan shoxlarini o‗simlikni qarishi tufayli 
sekin-asta  kamaya  boshlashi  bilan  farqlanadi.  O‗simlikni  qari  holati  asosan 
uyg‗onadigan kurtaklari sonini qisqarishi bilan aniqlanadi.  
Nazoratni  odatda  model  o‗simliklardan  olib  boriladi.  Unda  e‘tiborni 
urug‗kurtakni morfologik xususiyatlariga va birinchi bargni morfolgiyasiga, o‗rtadagi 
asosiy shoxni tuzilishiga, ikkinchi va keyingi barglarni morfologiyasiga, barg qo‗ltig‗i 
kurtaklarini  joylashgan  tartibiga,  yon  novdalarini  hosil  bo‗lishiga  va  boshqa 
belgilariga qaratiladi. Bir vaqtni o‗zida er ostki qismlarini rivojlanishini ham nazorat 
ostiga  olinadi:  ildizpoyani  hosil  bo‗lishi,  (stolonov),  piyozboshi  va  boshqalarni. 
Vegetatsiya  davrini  oxirida  qishga  kirayotgan  turli  yosh  holatidagi  turlarni  soni 
hisoblanadi. Bu, o‗z navbatida ikkinchi va undan keyingi yillarda qishdan keyin qurib 
qolgan o‗simlik turlarini yoshi bo‗yicha guruhlarini aniqlash imkoniyatini beradi.  
Misol  tariqasida  ittikanak  (Bidens  tripartita)ni  ontogenezini  qisqacha  keltirish 
mumkin.  
Latent  davri  avgust  oxiri  sentyabr  boshlaridagi  urug‗lar  to‗kilishi  bilan  keyingi 
yil may oxiri – iyun boshlarigacha davom etadi.  
Pregenerativ davri quyidagi holatlarni o‗z ichiga oladi: urug‗ni shishib yorilishi 
(o‗saboshlashi), yuvinil barg chiqib shakllana boshlashi va virginal (o‗simlik bargini 
to‗la shakllanish). Urug‗ni o‗saboshlashi (prorostki) uch tipda bo‗lishi mumkin: faqat 
urug‗ kurtagini shigan holati (semyadoli), semyadolyasi bir par haqiqiy barglari bilan 

---