Agrosanoat majmuasining mohiyati, tarkibi va vazifalari

Agrosanoat majmuining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi

Agrosanoat majmuiga kiruvchi barcha tarmoqlarning eng asosiy vazifasi-pirovard mahsulotga ketgan jami harajat sarfini pasaytirish. Qishloq xo’jaligida pirovard mahsulot deganda, tarmoqdan tashqari bevosita iste’molchiga yoki sanoatda qayta ishlash uchun sotiladigan mahsulot tushuniladi.

Mahsulotning tarmoq ichidagi oboroti (aylanishi) pirovard natijada ifodalanmaydi. U bu yerda oraliq mahsulot bo’lib namoyon bo’ladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sanoatda qayta ishlanmasdan turib aholi iste’moliga tushadigan qismi (g’alla, sabzavot, kartoshka, sut, go’sht va boshqalar) agrosanoat majmui pirovard mahsulotiga qo’shiladi.
Qishloq xo’jaligi, eng avvalo, qayta ishlovchi sanoat uchun xom-ashyo, material ishlab chiqarishga asoslanadi, uning faoliyatining iqtisodiy natijalari esa tarmoqlararo balans shartlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining pirovard natijasi agrosanoat majmui nuqtai nazaridan qaraganda oraliq natija hisoblanadi.
Butun agrosanoat majmuining sifatli harakat qilishi faqat qishloq xo’jaligi tarmog’ining faoliyatigagina bog’liq bo’lmay, pirovard mahsulotni iste’molchiga yetkazib berishda ishtirok etadigan barcha zvenolarning sifatli faoliyat yuritishiga bog’liq.
Agrosanoat majmuining pirovard mahsuloti ma’lum bir vaqt davomida yaratilgan va shaxsiy yoki ishlab chiqarish iste’moliga tushadigan jami mahsulotlar to’plamidir. Naturashakldapirovardmahsulotquyidagilardantashkiltopadi:

• 
  Bevositaaholigatushadiganqishloqxo’jaligimahsuloti;
  
• 
  Qishloqxo’jaligixom-ashyosidantayyorlanadiganiste’molbuyumlari;
  
• 
  Qishloqxo’jaligimahsulotlarivauniqaytaishlashpredmetlari;
  
• 
  Agrosanoatmajmuibirinchisohasitarmoqlarimahsulotlari.
  

Agrosanoatmajmuipirovardmahsulotningtarkibiytuzilishialohidatarmoqlarmahsulotiqiymatinijamiishlabchiqarilganmahsulotqiymatigabo’libfoizlardaaniqlanadi. Pirovardmahsulotqiymatitarkibiningo’zgarishiagrosanoatmajmuidagianiqtarmoqlarmahsulotlari, tovarvaxizmatlariningoshishiyokipasayishigabog’liq.
Agrosanoatmajmuidagikorxonavatashkilotlarpirovardmahsulotitarkibigabarchatovarmahsulotlarvako’rsatilganxizmatlarhajmi, shuningdek, xodimlargaberilganyokisotilganvaumumiyovqatlanishgavaxo’jalikdagiboshqazaruriyatlargafoydalanilganmahsulotlarkiradi.
Pirovardmahsulot (PM) yalpimahsulot (YaM) (tovarvaxizmatlar) hajmibilananiqtarmoqdabevositaiste’mol (I) uchunfoydalanilganuningma’lumbirqismio’rtasidagifarqsifatidahisoblaniladi:

Agrosanoatmajmuipirovardmahsulotningqiymati (PMQ) – qishloqxo’jaligidayaratilgansofmahsulotqiymatidan (SMQ_Q/X), oziq-ovqat, yengilsanoattarmoqlarisofmahsulotiqiymatining (SMQ_O/O.Ye) birqismidan, shuningdek, transport, aloqavamuomilasohalarisofmahsulotiqiymatining (SMQ_T.A.M.) birqismidantashkiltopadi.

Agrosanoat majmuining samarali faoliyat ko’rsatishi uchun tarmoqlar moddiy texnika bazasining me’yorda bo’lishigina emas, balki shu majmuaga kiruvchi barcha sohalarning proporsional rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Agrosanoat majmuidagi barcha faoliyatlarning natijasi qishloq xo’jaligi bilan majmuaning boshqa tarmoq va ishlab chiqarishlari o’rtasidagi muvofiqlik va rivojlanish bilan aniqlanadi.

Agrosanoat majmui muvaffaqiyatli rivojlanishining muhim sharti barcha qatnashuvchilarning pirovard mahsulot olishdagi moddiy manfaatdorligi hisoblanadi. Bu shart ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida agrosanoat majmui tarmoqlari faoliyatidagi yuqori faollikka aylanadi, chunki qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari baholari o’rtasidagi nomuvofiqlik bunga asosiy sabab bo’ladi. Agrosanoat majmui ishlab chiqarishi va tarmoqlarining iqtisodiy samaradorligi alohida sohalar faoliyatlari darajasi va pirovard mahsulotlarini aks ettiruvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi orqali ifodalanadi. Agrosanoat majmui samaradorligining asosiy ko’rsatkichi, aholi jon boshiga to’g’ri kelgan qishloq xo’jaligi xom ashyosidan olinadigan oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari miqdori hisoblanadi. Bu boshqacha qilib aytganda, mamlakat aholisini ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash mahsuloti hisoblangan, ya’ni yengil va to’qimachilik sanoati mahsulotlari bilan ta’minlash darajasidir.
Agrosanoat majmui samaradorligini xarakterlash uchun o’rtacha bir xodimga to’g’ri kelgan pirovard mahsulot qiymati, bir so’mlik ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ri kelgan pirovard mahsulot qiymati va bir so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlariga to’g’ri kelgan pirovard mahsulot qiymati ko’rsatkichi hisoblaniladi. Bu ko’rsatkichlarni hisoblash quyidagi formula shaklida ifodalanadi:

Buyerda:
MU_ASM –Mehnatunumdorligi, so’m

S_ASM - Samaradorlik, so’m
FQ - Fond qaytimi, so’m
PM - Pirovard mahsulot, ming so’m
XS - o’rtacha yillik xodimlar soni, kishi
I/Ch X –Ishlabchiqarishgxarajatlari, mingso’m
AI/Ch X- Asosiyishlabchiqarishfondlari, mingso’m
Agrosanoatmajmuifaoliyatiningsamaradorliginioshirishmaqsadidaoraliqvapirovardnatijao’rtasidauzilishgayo’lqo’ymasliklozim. Buninguchunagrosanoatmajmuibarchatarmoqlarivaishlabchiqarishlariniproporsionalvamuvofiqholatdarivojlantirishnita’minlash, ularningmoddiy-texnikaba’zasinimustahkamlash, pirovardmahsulotniolishdaxodimlarningmoddiymanfaatdorliginioshirishvamehnatsharoitlariniyaxshilashzarur.
Agrosanoatmajmuinisamaralirivojlantirishharbirsoha, tarmoqvaishlabchiqarishxodimlarigame’yoriysharoitlarnita’minlashuchunzaruriyshart-sharoitlarniyaratadi. Bu ishlabchiqarishdagishikastlanishlarnikamaytirish, xodimlarkasallanishinikamaytirish, mehnatresurslaridanfoydalanishniyaxshilashbilanxarakterlanadi.Agrosanoatmajmuigakiruvchikorxonavatashkilotlardaijtimoiy-madaniyobyektlarniqurish, ishlashva dam olishgaijtimoiysharoitniyaxshilash, kadrlarnitakrorishlabchiqarishuchunimkoniyatmavjud.