Agrosanoat majmuasi

4. Agrosanoat majmuasini rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari
Agrosanot majmuasi rivojlanishtirish har qanday davlatning, shu jumladan, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biri. O`zbekiston Respulikasi agrosanoat majmuasi iqtisodiyotning nisbatan yaxshi rivojlangan sohasi hisoblanadi. Uning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati juda katta. Chunki bu soha katta moliyaviy resutslar talab qilmasdan yaxish samara bera oladigan sohadir. Boshqa tarmoqlarni tashkil etish va rivojlanish, o`z navbatida, katta moliyaviy va yangi sohada ixtisoslashgan asosiy vositalar, mehnat resurslarining bo`lishini talab qiladi. Agrosanot majmuasi esa, O`zbekiston Respublikasining tarixiy mavjud bo`lgan va rivojlangan sohalaridan biri hisoblanadi. Shu sababli ham agrosanoat majmuasini rivojlantirish O`zbekiston Respublika uchun eng muhim ustuvor yo`nalishlardan biridir.
1991-2002 yillar ichida mamlakatmiz iqtisodiyotida katta o`zgarishlar yuz beradi. Mamlakat kuchli ijtimoiy himoyaga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`lidan bormoqda. Shu yillar ichida mamlakat agrosanoat majmuasini bozor iqtisodiyoti talablari asosida rivojlantirishni ta’minlaydigan huquqiy baza yaratildi va takomillashtirilib borilmoqda. Agrosanoat majmuasida davlatning uluishi minimallashtirildi va novdavlat sektor hal qiluvchi asosiy kuchga aynaldi. Hozirda mamlakat qishloq xo`jaligida yetishtirilayotgan yalpi mahsulotning 99 fozidan ko`prog`i nodavlat sektorida ishlab chiqarilmoqda.
Qishloq xo`jaligida xususiy mulkka (yerdan tashqari) asoslangan fermer va dehqon xo`jaliklari tashkil topadi va ular jadal rivojlanib bormoqdalar. 2003 yilning 1 yanvariga kelib mamlakat qishloq xo`jaligida jami bo`lib 77 mingta fermer xo`jaligi faoliyat ko`rsatib turibdi. Olib borilgan chuqur islohotlar natijasida mamlakatda don yetishtirish hajmi keskin ko`paydi.
Agarda 1992 yilda jami bo`lib 2,2 mln. tonna don yetishtirilgan bo`lsa, 2002 yilga kelib bu ko`rsatkich 5,4 mln. tannani tashkil etdi. Shu yillar ichida O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligida oldin ko`p muqdorda yetishtirilmagan moyli o`simliklar mahsulotlari, qand lavlagi ishlab chiqarish ko`paytirildi. Meva, savzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish ham keskin ko`paymoqda. Chorvachilik tarmog`i rivojlanishi esa, aksincha, qoniqarli holatda emas. Sut, go`sht, yetishtirish hali 1990 yil darajasida turibdi. Tuxum yetishtirishesa hajman 3 martadan ortiqroqqa kamaygan.
Shu sabali yillar ichida chorva mollarining bosh soni keskin kamayib ketishga yo`l qo`yilmadi. Shunga qarmasdan ularning bosh sonini yanada ko`paytirish zarurati bor. Respublika qishloq xo`jaligida mavjud chorva mollarning zoti keyingi yillarda yaxshilangan emas. Bu borada juda katta ishlar qilinish kerak. Mamlakatda chorva mollarining bosh sonini ko`paytirish, ularning yangi, sermahsul zotlarini yaratish yoki sotib olish, chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash zarurati bor. Chorvachilikning moddiy-texnika bazasini mustakamlash va yangi texnalogilar joriy etish bugungi kun talabidir.
Chorvachilik turg`unlikka qarmasdan keyingi yillarda umuman, mamlakat qishloq xo`jaligi yalpi mahsulotini ishlab chiqarish yiliga 4,5 foizdan ko`proq o`smoqda.
O`zbekiston Respublikasi agrosanoat majmuasi tarmoqlari oldida maqsadli quydagi asosiy vazifalar turibdi.
Mahsulotlar miqdorini ko`paytirish va assortimentini yaxshilash. Bu borada katta ishlar amalga oshirilishi lozim. Chunki mamlakat aholisini oziq -ovqat mahsulotlari bilan tibbiyot me’yoriga mos ravishda taminlanish darajasi hali ancha past. Ayniqsa, chorvachilik mahsulotlari yetishtirishni keskin ko`paytirish lozim. Mamlakatda don yetishtirish 10-12 mln. tannaga yetkazish, go`sht, sut yetishtirishni eng kamida ikki, tuxum yetishtirishni 3 martaga ko`paytirish talab qilinadi. Albatta fiziologik me’yor (energiya olish) nuqtai nazaridan oziq-ovqat muammasi mamlakatda to`liq hal etilgan.
Ammo oziq-ovqat muammosi ijtimoiy – iqtisodiy tomondan baholanganda katta muammo bo`lib turibdi. Gap shundaki, fiziologik me’yor bo`yicha olinayotgan energiya qaysi mahsulotlarni iste’mol qilish evaziga hosil bo`lmoqda, degan savol tug`iladi. Hozirda mamlakat aholisi oziq – ovqatdan olinyotgan energiyaning asosiy qismi non va non mahsulotlari, kartoshka, uglevodlar va mevalarni iste’mol qilishdan olinmoqda. Inson organizmi talab darajasida yaxish faloiyat ko`rsatish uchun esa balanslashgan oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilish talab etiladi. Chunki, bu mahsulotlar jon boshga qanchadan iste’mol qilinishini ko`rsatuvchi maxsus me’yor ham ishlab chiqilgan.
Bu borada, ya’ni balanslashgan oziq –ovqat iste’mol qilishda, hali jiddiy kamchiliklar mavjud. Ayniqsa, chorvachilik, asalarichilik, baliq mahsulotlariga bo`lgan talab juda katta, qoniqarsiz ta’minlangan. Shu jihatidan mamlakatda yer, suv, mehnat va boshqa resurslardan foydalanishning eng samarali yo`llarini topish, fan, texnika va texnologiyaning eng ilg`or yutuqlarini ishlab chiqarish qo`llash orqali qishloq xo`jalik mahsulotlar yetishtirishva ulardan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni ko`paytirish, assortimentini yaxshilash agrosanoat majmuasining bosh vazifalaridan biridir . Agarda yer yuzi aholisining 2 mlrd.ga yaqini ochlik va ichimlik suv tanqisligi sharoitda yashayotganini xisobga olsak, bu muammo yanada keskinligi ayonlashadi. Bundan tashqari yer yuzi aholisi, jumladan, O`zbekiston Respublikasi aholisi ham, keskin ko`payib barmoqda. Hisob-kitoblarga qaraganda, 2030 yilga borib Respublika axolisi 46-mln. kishini tashkil etar ekan.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi past bo`lishini ta’minlash. Bu juda dolzarb muammolardan biri bo`lib,bozor iqtisodiyoti talabidan kelib chiqadi. Bozorda raqobatga bardosh berish uchun yetishtirilayotgan mahsulotlar ham sifatli, ham arzon bo`lishi kerak. Bozorda talab va taklif qonuni talablari natijasida shakllangan narxdan yetishtirlayotgan mahsulot tannarxi arzon bo`lishi talab qilinadi. Mahsulotlar tannarxining arzon bo`lishi ma’lum darajada ijtimoiy masala ham to`g`ri hal etilishiga xizmat qiladi. Gap shungdek, mahsulotlar tannarxning past bo`lishi ularning narxini pasayishiga olib kelish mumkin. Bu, aholining mahsulotlarni sotib olish imkoniyatlarini kengaytiradi, turmush darajasini oshiradi, ishlab chivaruvchilarning esa foydasi ko`payishini ta’minlaydi. Natijada korxonalarning davlat byudjetiga to`lovlari va soliqlar umumiy muqdori ko`p bo`ladi. Bu esa mamlakat iqtisodiyotini kuchaytiradi va yanada tez rivojlanish imkoniyatlari tug`iladi.
Keyingi yillardagi narx siyosati natijasida qishloq xo`jaligi korxonalarining iqtisodiy imkonyatlari ancha cheklanib qoldi. Sanoat mahsulotlariga erkin narxlar siyosati olib borildi va natijada qishloq xo`jaligi sotib olayotgan o`g`it, yoqilg`i – moylash materallari, texnika, ularni butlovchi qismlari narxlari 14 yil (1991-2004) ichida 1400 marta va undan ko`proqqa oshdi. Qishloq xo`jaligining asosiy mahsulotlari bo`lgan paxta va donga narxlar esa 24-28 marta oshdi, xalos. Narxlarning bunday holatida shakllanishi (narx paritetining buzilishi) qishloq xo`jaligi korxonalarning iqtisodiy imkoniyatlari cheklanishiga sabab bo`ladi va bu, o`z navbatida, qishloq xo`jaligi korxonalarida ko`plab boshqa muammolar yuzaga kelishiga sabab bo`lmoqda. Qishloq xo`jaligi korxonalarining bu holati, o`z navbatida, umuman, mamlakat agrosanoat majmuasining jadal rivojlanishiga to`sqinlik qilmoqda. Shu sababli ham yetishtirilayotgan mahsulotlar birligini tannarxini imkon darajasida pasaytirish agrosanoat majmuasi asosiy vazifalarining ikkinchisi hisoblanadi.
Mamlakat agrosanoat majmuasi tarmoqlarida, ayniqsa, qishloq xo`jaligida, mehnat unumdorligini oshirish. Ma’lumki mehnat unumdorligining yuqori bo`lishi juda katta ijobiy natijalarga olib keladi. Mehnat unumdorligining oshishi mahsulot tannarxi nisbatan past bo`lishini, katta miqdordagi resurslar tejalishini ta’minlaydi. Qishloq xo`jaligidan mehnat resurslarining bo`shashiga olib keladi. Qishloq xo`jaligidan bo`shashgan mehnat resurslari nisbatan ko`p malaka va bilim talab qiladigan sanoatning turli saholarida ishlashi uchun imkoniyatlar tug`iladi. Natijada mamlakat mehnat resurslarining sifat darajasi oshadi. Bu esa eng katta boylik hisoblanadi.
Rivojlangan davlatlar tarjibalari shuni ko`rsatadiki, bizda mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlari juda katta. Masalan: AQSh, Germaniya, Gollandiya kabi rivojlangan davlatlarida qishloq xo`jaligida band bo`lgan bir xodim mamlakat aholisining 90-110 tasi yetarli mahsulot ishlab chiqariladi. Bizda bu ko`rsatkich 8-9 tani tashkil etadi.
Albatta, rivojlangan davlatlar agrosanoat majmuasi tarkibida asosiy mehnat resurslari agrosanot majmuasining qishloq xo`jaligiga xizmat qiladigan yoki mahsulotini qayta ishlaydigan sohalarda band. Agar umuman, agrosanoat majmuasida mehnat unumdorligini hisobga olsak, yuqoridagi nisbatning farqi kamayadi. Shuga qarmasdan rivojlangan davlatlar va O`zbekiston qishloq xo`jaligidagi mehnat unumdorligining darajasi o`rtasidagi farq juda katta. Shu sabablarga ko`ra, mamlakat agrosanoat majmuasi mehnat unumdorligini oshrish eng muhim vaziflardan biri bo`lib qoladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatda yutib chiqish va barqaror rivojlanish uchun mehnat unumdorligini oshirishga et’iborni kuchaytirish lozim.
Majmua tarmoqlarining bir – biri bilan mutonosib holda rivojlanishni ta’minlash. Bu juda katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega vazifalardan biridir. Hozirda mamlakat agrosanoat majmuasining 1- sahosi, agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning mavjudligi va borlarining rivojlanish darajasi talabdagidan juda past. Natijada, traktorlarning katta qismi, kombaynlarning, yuk avtomobillarining yuz foizi import evaziga qoplanadi. Mamlakatda tarktor, paxta terish masinasi va qator qishloq xo`jaligi uchun zarur ishchi mashinal ishlab chiqarishga yetarlicha imkoniyat bor. Shu sababli ana shu tarmoqlarni rivojlantirishga eng ustuvor yo`nalishlardan bir sifatida qaralmoqda.
Qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulotlarning nobud bo`lmasligi jihatdan ularni tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi va iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoq va xizmatlarning mavjudligiga, ularning jihozlanishiga va bir me’yorda yetarli kuvvat bilan ishlashiga bog`liq. Hozirda qishloq xo`jaligida yetishtirilgan ayrim mahsulotning 25-30 foizi ana shu tarmoqlaridagi kamchiliklar sababli nobud bo`lmoqda.
Bu esa ishlab chiqarish resurlari, mahsulotlar taqchilligi sharoitida yo`l qo`yib bo`lmaydigan yo`qotishdir. Ayniqsa pomidor, uzum, olma kabi mahsulotlar pishgan paytda ularni tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchi tashkilotlar quvvatining yetishmasligi bunga sabab bo`lmoqda. Ba’zi hollarda mavjud quvvatlardan foydalanish darajasining pastligi ham iqtisodiyotga katta zarar keltiradi. Masalan, hozirda go`shtni qayta ishlash sanoati o`z quvvatidan yil davomida 5-18 foizga foydalanmoqda. Bu, o`z navbatidan ishlab chiqarish samaradorligi pasayishiga, mavjud resurslarning bekor turib qolishiga olib keladi. Umuman olganda, agrosanoat majmuasi tarmoqlarini bir – biriga mutanosib rivojlantirish juda murakkab bo`lsada, bu masalaga e’tiborsiz bo`lish mumkin emas. Uni oqilona hal etish iqtisodiy siyosatning eng muhim vazifalaridan biridir.
Bozor munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, mahsulot eksportini ko`paytirish, xorijiy davlatlarning ilg`or tarjibasini o`rganish va ishlab chiqarishga joriy qilish, kadrlar malakasini, bilimini oshirish mehnatkashlarning turmush sharoitlarini yuksaltirish masalalari ham majmuaning muhim vazifalari hisoblanadi.
Qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni tayyorlaydigan va tayyor mahsulotlarni istemolchilarga yetkazib beradigan (sotadigan) barcha tarmoq va korxonalar agrosanoat majmuasining 3-sohasini tashkil etadi. Bularga:

• 
  paxta tozlash zavodlari;
  
• 
  konserva zavodlari;
  
• 
  pallani qayta ishlash fabrikalari;
  
• 
  sut va go`shtni kayta ishlash korxonalari;
  
• 
  yog`-moy ishlab chiqarish korxonalari;
  
• 
  mava sharbatlari, vino, kan’yak kabi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi zavodlar;
  
• 
  junni, kanopni qayta ishash korxonalari;
  
• 
  shakar ishlab chiqaruvchi korxonalar;
  
• 
  tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari;
  
• 
  oziq-ovqat sanoati;
  
• 
  terini qayta ishlash korxonalari;
  
• 
  un va un mahsulotari ishlab chiqarish korxonalari;
  
• 
  muzxona (xolodilьnik) va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi korxonalar (ulgurji va chakana savdo) va boshqalar kiradi.
  

Bu soha murakkab tarkibga ega. Har bir mahsulot turi yoki bir-birini to`ldiruvchi mahsulotlar bo`yicha agrosanoat majmuasining o`z korxonalari mavjud. Albatta ayrim mahsulotlarni respublikada chuqur qayta ishlash darajasi yuqori emas. Masalan, respublika qishloq xo`jaligining asosiy ekin turlaridan biri bo`lgan paxta xomashyosining 100 foizi dastlabki qayta ishlashdan o`tadi. Dastlabki qayta ishlangan paxtaning mustaqillikning dastlabki yillarida jami paxta xomashyosining 5-6 foizi respublikada qayta ishlanar edi. 2002 yilga kelib bu ko`rsatkich 14-16 foizini 2004 yilda esa 24-25 foizni tashkil etdi. Respublikada paxta xomashyosini ikkilamchi va chuqur qayta ishlash katta iqtisodiy va ijtimoiy samra beradi. Natijada, paxtadan juda kam miqdorda yarim tayyor va tayyor oxirgi tovarlar ishlab chiqariladi. Bu borada qilinadigan ishlar hajmi katta. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi va iste’molchilarga yetkazib beruvchi sohaga kiruvchi tarmoqlarni rivojlantirish respublika iqtisodiyoti uchun juda zarur. Bu borada ayniqsa, vino, sharbitlar, meva, sabzavot konservalari, go`sht va sut mahsulotlaridan sanoat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni rivojlantirish lozim. Bu borada qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtirish imkoniyatlarini hisobga olgan holda kichik korxonalar qurish va ularni takomillashtirib borish katta smaralar beradi.
Agrosanoat majmuasi 3- sohasining ahamiyati har qanday davlat iqtisodiyoti uchun beqiyos. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bu sohaning salmog`i ayniqsa yuqori. Malakat mehnat resurslarining 22 foiziga yaqini shu tarmoqlarda band. Yalpi ichki mahsulotning 23 foizga yaqini shu tarmoqlarda ishlab chiqariladi. Qishloq xo`jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlarning nobud bo`lmasligi avvalo shu tarmoqlar rivojiga bog`liq. Agrosanoat majmuasi mahsulotlari eksport salohiyatini oshirish ham asosan shu tarmoqlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Ular aholini yuqori sifatli mahsulotlar, ish joylari bilan ta’minlashda ham alohida o`rin tutadi.
Mamlakat aholisining ish bilan ta’minlanishida mahsulotlarni tayyorlovchi, qayta ishlovchi va tayyor mahsulotlar sotuvchi tarmoqlar va xizmatlarning ahamiyati beqiyos. Bu tarmoqlarni rivojlantirish mamlakatda ishsizlik muamosini yumshatadi va unga barham berish imkoniyatlarini kengaytiradi, yetishtirilayotgan qishloq xo`jaligi mahsulotlari nobud bo`lishining oldini oladi. Ayrim ma’lumotlarga ko`ra, hozirgi kunda yetishtirilayotgan ba’zi turdagi qishloq xo`jaligi mahsulotlarining 30 foizgachasi nobud bo`lmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri agrosanoat majmuasi 3- sohasining yetarli darajada rivojlanmaganligidadir. Yuqoridagilarni hisobga olib sohaning ahamiyati va iqtisodiyotdagi o`rnini quyidagilar bilan belgilash mumkin:

• 
  qishloq xo`jaligida yetishtirilgan mahsulotlarning nobud bo`lishini oldini oladi va natijada katta iqtisodiy samara beradi;
  
• 
  aholini ish bilan ta’minlashni yaxshilaydi, ijtimoiy masalalarni yechimini optimallashtiradi;
  
• 
  qishloq xo`jaligini imkon darajasida bir meyo’rda moliyaviy mablag` bilan ta’minlaydi;
  
• 
  aholining turmush darajasini oshiradi;
  
• 
  qishloq xo`jaligini unga xos bo`lmagan funktsiyalardan (mahsulotni saqlash, tashish) ozod qiladi;
  
• 
  mamlakatning eksport salohiyatini oshiradi;
  
• 
  aholini yilning turli fasllarida sifatli mahsulotlar bilan ta’minlashni yaxshilaydi;
  
• 
  qishloq aholisining mehnat malakasini oshiradi;
  
• 
  mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini sifatli ta’minlaydi.