Tuproqning suv ko’tarish qobiliyati - kapillyar kuchlar ta’sirida tuproqning suvni pastdan yuqoriga qarab ko’tarish xossasidir. Tuproqdagi G’ovakliklarning ulchami 8 mm atrofida bo’lganda kapillyar kuchlar yuzaga keladi. Lekin bu ulcham 0,1-0,003 mm bo’lganda, kapillyar kuchlar yaxshi ifodalanadi. Undan kichik yullarda sekin harakatlanuvchi, birikkan suv bo’ladi. Shuning uchun qumli tuproqlardan qumoq mexanik tarkibli tuproqlarga tomon suvning ko’tarilish tezligi oshib boradi va soz tuproqlarda pasayadi. Suvning maksimal ko’tarilishi (sizot suv sathidan yuqorida) qumli tuproqlarda 0,5-0,7 m, qumoq tuproqlarda 2,5-3,0 m og’ir soz tuproqlarda 4-6 m ni tashkil etadi. Kapillyarlik va tuproqning suv ko’taruvchanligi natijasida sizot suvlari hisobidan o’simliklarni qushimcha ravishda suv bilan ta’minlanishi qatorida tuproqda havo yetishmaganligidan moddalarning qayta tiklanishi va tuproq qatlamining shurlanish jarayonlari yuzaga keladi. Tuproqda nafaqat sizot suvi bilan bog’liq bo’lgan harakatchan kapillyar-tiralgan suv, balki kapillyar-muallaq nam ham ko’tarilish xususiyatiga ega. Kapillyar yullari ko’p bo’lgan strukturasiz tuproqlar harakatchan ko’tariluvchan suvni ko’p buGlantiradi. Strukturali tuproqlarda esa, yirik agregatlar orasidagi G’ovakliklar bir-biridan ajralib turganidan, kapillyar suv kamroq harakatlanadi. Shuning uchun suv kam bug’lanib, tuproqda nam yaxshi saqlanadi.
Aytilgandek, tuproqdagi mavjud barcha namlik xam o’simlikka o’tadigan holatda bulmaydi. Namning bir qismi o’simlik o’zlashtira olmaydigan-foydasiz holda boshqa qismi esa turli darajada o’simlikka o’tadigan holatda bo’ladi.
O’simliklarning hayot-faoliyati jarayoni davomida o’zlashtiradigan namlik o’simlik uchun foydali hisoblanadi. O’simlikka o’tadigan suvga samarali namlik deyiladi. Chunki bu suv, hosilning shakllanishi uchun sarflanadi. A.A.Rode o’simliklar uchun qulay bo’lgan (o’zlashtiruvchanligiga kura) tuproqdagi suvning quyidagi kategoriyalarini ajratib kursatadi: o’zlashtirmaydigan zahira, o’zlashtirish juda qiyin, qiyin, urtacha, o’zlashtirish oson bo’lgan suvlar.
Oson o’zlashtiriladigan suvlarga kapillyar va gravitasion suvlar kiradi. Gigroskopik, maksimal gigroskopik, kimyoviy bog’langan suvlarni o’simlik mo’tlaqo o’zlashtira olmaydi va ular tuproqdagi suvning foydasiz (ulik) zahirasini tashkil etadi. Odatda ildiz tukchalarining surish kuchiga nisbatan, tuproqdagi namni ushlab turish uchun sarflanadigan kuch ko’proq bulsa, bu namlik o’simlikka o’tmaydi va o’simlik suliy boshlaydi. Ko’pchilik ekinlar ildizlarining suvni surib olish koeffisiyenti 15 atmosferadan yuqori emas. Tuproqning o’simliklar barqaror suliy boshlaydigan namlik darajasiga sulish namligi yoki sulish koeffisiyenti deb ataladi va quruq tuproq og’irligiga nisbatan prosent bilan ifodalanadi. Uning miqdori tuproq mexanik tarkibiga kura o’zgarib turadi. Kumli tuproqlarda sulish namligi 1-3 foiz, qumloq va yengil qumoq tuproqlarda 3-5, urtacha hamda og’ir qumoq tuproqlarda 6-12, soz tuproqlarda 12-18 dan 32 foizni tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |