Agronomiya va biotexnologiya fakulteti

To’shamani o’rtacha tarkibi, %

To’shama turi	^H2^O	N	^P2^O5	^K2^O	CaO
1. Kuzgi bug’doy somoni	14,0	0,50	0,20	0,90	0,28

2. Kuzgi javdar somoni	14,3	0,45	0,26	1,00	0,29
3. Bahori bug’doy somoni	14,0	0,56	0,20	0,75	0,26
4. Suli somoni	14,3	0,65	0,35	1,60	0,38
5.Torf	30,0	2,30	0,30	0,20	2,0
6. Yog’och qipig’i	-	0,20	0,30	0,74	1,05

O’g’itlarga bog’liq ravishda javdar va suli somonining kimyoviy tarkibi (absolyut quruq moddaga nisbatan % hisobida)

O’g’it turi va me’yori	Javdar somoni			Suli somoni
	azot	fosfor	kaliy		azot	fosfor	kaliy
O’g’itlanmagan	0,38	0,11	0,53		0,42	0,12	0,86
20 t go’ng	0,44	0,29	0,74		0,51	0,28	0,94
40 t go’ng	0,50	0,30	0,95		-	-	-
^N60 ^P45 ^K45	0,52	0,27	0,80		0,70	0,32	1,03
^P60 ^K60	0,41	0,28	0,86		0,62	0,34	1,18

Hayvonlar uchun to’shama miqdori uning sifati va namligiga bog’liq. Xo’jalikda mavjud bo’lgan to’shama miqdoriga ko’ra uning me’yorini 1,5-,20 martagacha oshirish mumkin. Bu to’planadigan go’ng miqdorini oshishiga olib keladi.

Bir bosh hayvon uchun to’shama me’yori, kg/sut

Hayvon turi	Somon	Tupon	Mox	Kam chirigan torf	Kam chirigan pastki qatlam	Xazon	Yog’och qipig’i
1. Yirik shoxli qoramol	3-5	4-6	2-3	5-6	10-20	3-4	3,6
2. Otlar	2-4	3-5	1,5-2	3-4	5-10	2-3	4-6
3. Qo’ylar	0,5-1	0,5-1	0,2-0,5	-	-	-	-
4.Cho’chqa ona cho’chqa	5-7	6-8	3-4	-	-	-	-
5. Erkak cho’chqa	1,5-3	2-3	1-2	2-3	-	1,5-2	2-3
6. Bo’rdoqi cho’chqa	1-2	1,5-2	0-1,5	1,5-2	-	1-2	1,5-2
7. Cho’chqa bolalari	0,5-1	1-1,5	0,5	0,5-1	-	0,5-1	1-1,5

Hayvonlar bog’lamasdan qurada boqilganda to’shama me’yori 1,5-2,0 marta oshiriladi. To’planadigan go’ng miqdorini aniqlash uchun to’shama me’yoridan tashqari hayvonlarning suyuq va qattiq chiqitlari chiqishi miqdorini ham bilash zarur. Uning miqdori hayvon turi va berilayotgan oziqa tarkibiga ham bog’liq.

Hayvonlar suyuq va qattiq chiqitlari tarkibi, %

Chiqindi	Namlik ^H2^O	Quruq modda	Azot N	Kaliy ^K2^O	Kalsiy CaO	Magniy MgO	Fosfor ^P2^O5
Qattiq chiqindi
Otlar	75,7	24,3	0,44	0,35	0,15	0,12	0,35
Yirik qoramol	83,6	16,2	0,29	0,10	0,35	0,13	0,17

Qo’y	65,5	34,5	0,55	0,15	0,46	0,15	0,31
Cho’chqa	82,0	18,0	0,60	0,26	0,69	0,10	0,41
Suyuq chiqindi
Otlar	90,1	9,9	1,55	1,5	0,45	0,24	-
Yirik qoramol	93,8	6,2	0,58	0,49	0,61	0,04	-
Qo’y	87,2	12,8	1,95	2,26	0,16	0,34	0,01
Cho’chqa	96,7	3,3	0,43	0,83	-	0,08	0,07
Qushlar axlati
Tovuqlar	56,0	44,0	1,63	0,85	2,40	0,74	1,54
G’ozlar	77,1	22,9	0,55	0,95	0,84	0,20	0,54
O’rdaklar	56,6	43,4	1,00	0,62	1,70	0,35	1,40
Kaptarlar	54,9	45,1	1,76	1,00	1,60	0,50	1,78

Otlar va qo’ylarni chiqindilari va go’ngi qoramollar go’ngiga nisbatan oziqa moddalarga boy hisoblanadi. Go’ng tarkibidagi azot, fosfor va kaliy miqdori hayvonlar oziqasi tarkibi bilan uzviy bog’liq. Yem-xashak tarkibida elementlar miqdori ortishi bilan ular miqdori go’ng tarkibida ham ortadi.

Go’ng tarkibining xashak turiga bog’liqligi.

Go’ng tarkibi	G o’ n g t u ri
	Otlar	Qoramol	Cho’chqa
Azot (N)	0,32-0,84	0,21-0,75	0,28-1,05
^Fosfor (P2^O5^)	0,18-0,68	0,11-0,65	0,15-0,73
^Kaliy (K2^O)	0,23-0,80	0,19-0,75	0,22-0,85

Chirish darajasiga bog’liq ravishda ot go’ngi tarkibi.

Tarkibiy qism	Yangi go’ng	2oy saqlangandan so’ng	4oy saqlangandan so’ng	5-8oy saqlangandan so’ng
Suv	72,0	75,5	74,0	68,0
Organik modda	24,5	19,5	18,0	17,5
Azot (umumiy)	0,52	0,60	0,66	0,73
Azot (oqsil)	0,33	0,45	0,54	0,68
Azot (ammoniy)	0,15	0,12	0,10	0,05
^Fosfor (P2^O5^)	0,31	0,38	0,43	0,48
^Kaliy (K2^O)	0,60	0,64	0,72	0,84

Go’ngning tarkibidagi oziqa moddalar miqdori saqlash davomiyligi va usullariga bog’liq. Go’ng yaxshi chirib, oziqa moddalari yo’qolishini oldini olish sharoitida qancha ko’p saqlansa, unda azot, fosfor va kaliyning miqdori ortadi, shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ammoniyli azotning miqdori kamayadi.

Saqlash davomiyligining ortishi azot va organik moddaning yo’qolishi oshishiga olib keladi. To’shamani oshirilgan me’yorda qo’llash go’ng chiqishini oshirib, azot yo’qolishini kamaytiradi.

Aerob sharoitda turli muddatda saqlangan go’ngdan azot va organik modda yo’qolishi. (VIUA ma’lumoti)

Yo’qolish turi	2 oy saqlanganda	4 oy saqlanganda	6-8 oy saqlanganda
Umumiy azot	20-30	30-35	45-50
Organik modda	25-30	35-40	50-60

Go’ng zichlanmasdan 4 oy shtabelda saqlanishi mobaynida azot yo’qolishi

Somon to’shamali go’ng		Torf to’shamali go’ng		Yog’och qipiqli go’ng
Yangi go’ngdagi azot miqdori, %	Azot yo’qolishi, %	Yangi go’ngdagi azot miqdori, %	Azot yo’qolishi, %	Yangi go’ngdagi azot miqdori, %	Azot yo’qolishi, %
0,52	43,9	0,65	25,2	0,54	38,4
0,48	35,5	0,75	18,8	0,42	24,8
0,40	31,2	0,60	13,7	-	-
0,32	12,4	0,40	3,4	-	-

To’shama me’yoriga bog’liq ravishda go’ng to’planishi va azot yo’qolishi

To’shamani kunlik me’yori, kg	Somon to’shama		Torf to’shama
	1 boshdan 200 kunda go’ng to’planishi, t	4oy saqlashda azot yo’qolishi, %	1 boshdan 200 kunda go’ng to’planishi, t	4oy saqlashda azot yo’qolishi, %
-	1	2	1	2
2	6,8	43,9	7,7	25,2
4	8,2	31,2	9,2	13,7
6	9,4	12,4	10,1	3,4

Chirigan go’ng olishda oziqa va organik moddalar yo’qolishini oldini olish uchun saqlash mobaynida namliq harorat va aerasiya sharoitlarini hisobga olish zarur. Go’ngni jadal chirish darajasi namlik 55-75% bo’lganda kuzatiladi. Organik moddani chirish darajasi aerasiya sharoiti bilan bog’liq. Go’ngni shtabelda saqlaganda kislorod bilan yetarli ta’minlash yaxshi chirigan go’ng olish imkonini beradi. Chirish davomida kislorod bilan ta’minlash va harorat, shtabel hajmi, zichlanganligi, namlik kabi sharoitlar, ya’ni saqlash usullariga bog’liq.

Mavjud konkret sharoitlardan kelib chiqib go’ng bir qancha usullarda saqlanadi. Go’ngni chorva mollari tagida saqlash, bu usulda asosan go’ng bog’lab boqilmaydigan mollar va qo’ralarda boqilganda saqlanadi. Bunda chorva mollari tagiga 30-40sm qalinlikda to’shama to’shaladi. To’shama saqlash davomida hayvonlar chiqindilari bilan bir tekisda aralashadi va zichlanadi. Namiqib ketish hollarida to’shama yana qo’shiladi. Shu usulda tayyorlangan go’ng yig’ishtirib olinadi va ko’zda o’g’itlash uchun qo’llaniladi. Go’ngni chorva mollari tagida saqlash eng arzon usul hisoblanib, go’ng sharbati va ammiak yo’qolishi kamayadi.

Bog’lab boqiladigan chorva mollari go’ngi mahalliy sharoitga bog’liq holda zich, yarim zich, g’ovak usulda saqlanadi. Zich (sovuq) usulda saqlash- go’ng saqlash

omborlari yoki go’ng xonada saqlash usuli bo’lib, go’ng qavat-qavat to’shaladi va darhol zichlanadi. Dastlabki qavatni eni 5-6 m, qalinligi 1 m bo’lib, o’zunligi go’ng miqdoriga bog’liq holda tanlanadi. To’shalgan go’ng darrov zichlanadi va yangi qavat to’shaladi, umumiy balandlik 2,5-3,0 m dan oshmasligi kerak Ustidan somon yoki tuproq bilan 8-15 sm qalinlikda yopiladi.

Go’ng chirishi anaerob sharoitda boradi. Chirish harorati qishda 20-25⁰C ni tashkil etadi. Go’ng CO₂ va suv bug’lariga o’ta to’yinganligi sababli (NH₄)₂CO₃ ni erkin ammiaq CO₂ va suvga parchalanishi oldi olinadi. Bu usulda saqlanganda boshqa usullarga nisbatan kamroq organik modda va azot yo’qolishi kuzatiladi.

Zich usulda qish davrida yarim chirigan go’ng 3-4 oyda, to’liq chirigani esa 7- 8 oyda olinadi. Yarim zich (issiq-sovuq) usulda juda zich usuldagi kabi to’shaladi, dastlab zichlab bostirilmaydi. 3-5 kun o’tgach, ya’ni chirish harorati 60-70⁰C yetgach qattiq zichlab bostiriladi. Shunday holat saqlayotgan go’ng balandligi 3,0 m ga yetgo’nga qadar davom ettiriladi. Bu usulda, ya’ni go’ng zichlanguncha unda aerob chirish jarayoni boradi, bunda bir qism organik modda va azot yo’qolishi mumkin. Azot yo’qolishini kamaytirish uchun oshirilgan me’yorda to’shama qo’llash lozim.

Go’ng zichlanganda harorat 30-35⁰C gacha pasayadi va keyingi chirish jarayoni anaerob usulda ketadi. Bunda chirish jarayoni zich usulda saqlashga ko’ra tezroq kechadi. Yarim chirigan go’ng 1,5-2,0 oyda tayyor bo’lsa, to’liq chirish uchun 4-5 oy talab etiladi.

Bu usulda tezda chirigan go’ng olish, go’ngni biotermik zararsizlantirish uchun qulay hisoblanadi.

G’ovak (issiq) usulda saqlash –go’ng zichlanmasdan usti yopilib saqlanadi. Chirish aerob usulda, yuqori harorat ostida kechib, organik modda va azot hamda go’ng sharbati yo’qolishi kuzatiladi.