Agrokimyo va tuproqshunoslik

Ishning maqsadi:
Tuproq monoliti talabalarga turli tumanlar tuproqlarining 
xususiyatlarini mukammalroq va har tomonlama o‘rganishga imkon beradi. 

---

247 
Kerakli jihozlar va reaktivlar: 
Belkurak, monolit quttilari, pichoq, lineyka, 
qalam, qog‘oz. 
Ishning bajarilish tartibi:
Uzoq tuman, viloyatlar tuprog‘ining tabiiy holatini 
o‘rganish uchun tuproq monoliti, ya’ni yaxlit namuna yordamida uning tabiiy holatda 
saqlangan morfologiyasi, tuzilishi genetik qatlamlarini joylashishi va qalinligi (sm), 
o‘simlik ildizlarining tarqalish chuqurligi va boshqa belgilari o‘rganiladi. 
Shuningdek, tuproqning yaxlit namunasi-monolit tuproq muzeyini tashkil etishda, 
ma’ruza o‘qishda ko‘rgazmali qurol sifatida qo‘llanilib, darsning sifatini oshirishda 
monolitdan foydalaniladi. Tabiiy holati saqlangan tuproqdan monolit olish uchun 
andozali (standart) qutidan foydalaniladi. Qutining uzunligi 100 sm, qalinligi 10x12 
sm bo‘lib, qopqog‘i prizma shaklida bo‘ladi. Monolit (yaxlit) namuna olish uchun 
chuqurligi 150 sm, kengligi 80-100 sm bo‘lgan chuqur qaziladi. Chuqurning monolit 
olinadigan tomoni yaxshilab tozalanadi, tekislanadi, shundan keyin qutining qopqog‘i 
va tubini olib, qolgan qismi chuqur devoriga o‘rnatiladi. Bunda qutining yuqori qismi 
tuproqning yuza qsimi bilan bir tekisda turishi kerak. So‘ngra pichoq bilan qutining 
hajmiga ko‘ra chizib chiqiladi (yon va tagi). Chizilgan joydan 2-3 sm qochirib, chiziq 
atrofii pichoq bilan o‘yilib chiqiladi. Bu o‘yilgan chuqur quti chuquriga to‘g‘ri kelishi 
lozim. Shundan keyin chiqilgan chiziq chegarasigacha pichoq bilan tekislanib, 
yashikning hajmiga to‘g‘rilanadi. Quti o‘yilgan tuproq devoriga o‘rnatiladi.
1-rasm. Monolit qutisi 

---

248 
Tuproq chuqurini ta’riflash uning qayerda joylashgani (viloyat, tuman, aholi 
punkti, shirkat, fermer xo‘jalik, bo‘lim, brigada, dala) ni ko‘rsatishdan boshlanadi. 
Shundan so‘ng relyefga ta’rif berishga o‘tiladi (makrorelyef, mezorelyef, 
mikrorelyef). Chuqur kovlangan joyning mikrorelyefi elementlarini ta’riflashga 
alohida ahamiyat berish zarur. Mikrorelyefning asosiy formalari quyidagilardan 
iborat: mayda tepachalar yoki mayda do‘ngliklar, uyumlar ko‘rinishidagi nisbatan
ko‘tarilgan joy formalari (ularning paydo bo‘lishi ko‘pincha yer kovlovchi umurtqali 
hayvonlar faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi); past-balandliklar, botqoqlangan o‘tloqlarga 
xosdir; likobchasimon pasaygan joylar-uncha chuqur bo‘lmagan oqovasiz tekis 
joylar; mikropotyajjinalar – qiyofasi noaniq, uncha chuqur bo‘lmagan, egri-bugri
kambar pasaygan joylar. 
Chuqur o‘rganilayotgan o‘simliklar tavsifiga alohida e’tibor berish lozim. Agar 
chuqur ekinzorda kovlangan bo‘lsa, u holda ekinlarning holati baholanadi, ekinning 
nomi, gullash fazasi, rivojlanishi, ekinlarning qalinligi, bir tekisligi, zararkunandalar 
bilan zararlanganlik darajasi kablar yozib qo‘yiladi. Shuningdek begona o‘tlar bilan 
ifloslanganlik darajasi va ko‘proq uchraydigan begona o‘tlarning turlari ham 
ko‘rsatilishi zarur.
O‘simliklardan so‘ng tuproq sirtining ta’rifi beriladi. Bunda tuproq yuzasida 
o‘simlik qoldiqlari qoplamining bor-yo‘qligiga, ularning tarqalish xarakteriga 
(o‘rmon to‘shamasi, chim, o‘simlik qoldiqlari namati) tuzlar va ohak bo‘lishi, ildizlar 
tarqalishi, yoriqlarning bo‘lishi, toshloqligi, suv bosish alomatlari borligi kabilarga 
e’tibor beriladi.