Аграр тармоқ иқтисодий салоҳиятини оширишда институционал ислоҳотлар ва

Ўзбекистон Республикасида чорва молларининг бош сони (минг бош 
ҳисобида) 
 
2018 
2019 
2020 
Қорамол
12726,6 
12968,3 
13188,7 
Шу жумладан, сигирлар 
4522,2 
4663,5 
4744,3 
Қўй ва эчкилар
21287,4 
21986,0 
22498,6 
Отлар
246,1 
247,3 
254,0 
Парранда
81538,9 
93132,3 
90131,8 
Жадвалдан кўриниб турибдики Ўзбекистон Республикасида барча 
турдаги чорва моллари бош сонида ўсиш бор. Жумладан, 2018-2020 йилларда 
қорамоллар бош сони 3,6, шу жумладан сигирлар 4,9, қўй ва эчкилар 5,7, 
отлар 3,2, ва паррандалар бош сони 10,5 фоизга кўпайган. Чорва моллари 
бош сонининг ўсиши билан чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш 
ҳажмининг ўсиш суръатлари таққосланганда мамлакатимизда чорвачилик 
маҳсулотлари 
ишлаб 
чиқариш 
асосан 
экстенсив 
йўл 
билан 
ривожланаётганини кузатиш мумкин. Албатта мамлакатимизда чорвачилик 
тармоғи устун даражада ривожланиш йўлига ўтиши лозим, аммо имконият 
бор бўлса ва иқтисодий жиҳатдан мақъбул бўлса экстенсив ривожланиш 
йўлини ҳам инкор қилиш тўғри эмас. Аммо экстенсив ривожланиш 
имконияти қандай ва яна қанча бошга чорва моллари бош сонини ошириш 
мумкин деган саволлар туғилиши табиий. Бизнинг фикримизча мамлакат 
қишлоқ хўжалиги имкониятларини чуқур таҳлил қилиб ўрганиш асосида бу 

---

 
231 
саволларга жавоб топиш мақсадга мувофиқ. Бунинг учун алоҳида 
тадқиқотлар олиб бориш лозим бўлади.
Қишлоқ хўжалигини, жумладан, чорвачилиикни ривожлантириш 
йўналишларини аниқлаганда деярли барча аграр иқтисодичи олимлар 
экстенсив йўл билан эмас, интенсив йўл билан ривожланиш мақсадга 
мувофиқ деган хулосага келишган. Биз ҳам уларнниг фикрига қўшилган 
ҳолда тараққиётнинг маълум даврида, мамалакатда, ҳудудда чорвачиликни 
ривожлантиришнинг ҳар икки яъни, экстенсив ва интевсив йўлларидан 
фойдаланиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Узоқ даврли иқтисодиёт 
нуқтаи назаридан интенсив тараққиёт йўли асосий, устивор йўл бўлиши 
лозим.
Чорвачиликни интенсив ривожлантириш энг аввало чорва молларининг 
зотини яхшилаш, сарфланаётган бир бирлик харажатга кўп миқдорда ва 
сифатли маҳсулот берадиган маҳсулдор зотларни ишлаб чиқаришга жорий 
этишни талаб қилади. Чорвачиликни интенсив ривожлантириш кўп жиҳатдан 
тармоқда бозор муносабатларини ривожлантириш билан боғлиқ. Тармоқда 
бозор муносабатларининг ривожланиши хусусий мулкка асосланган, ўз 
фаолиятида эркин тадбиркорларнинг шаклланиши билан боғлиқ. Тармоқда 
фаолият олиб бориш учун яратилган иқтисодий шароит, тадбиркорлар 
ўртасида кучли, адолатли рақобат муҳитини яратиши талаб қилинади. 
Шундай ҳолда бозорда ўз улушини кўпайтириш, олаётган фойдасини 
максималлаштириш мақсадида тадбиркор энг самарали фаолиятни вужудга 
келтиради, яъни ташкил этади. Ишлаб чиқариш жараёнига энг маҳсулдор 
чорва молларини олиб киради, харажатларни минималлаштириш йўллари 
устида бош қотиради. Ишлаб чиқаришни модернизация ва диверсификация 
қилади. Энг фойдали тахника ва технологияларни жорий этади. 
Чорвачиликни ривожланиши албатта чорва молларининг зотига, 
уларнинг биологик маҳсулот бериш потенциялига ҳам боғлиқ. Аммо чорва 
молида мавужуд маҳсулот бериш потенциялидан қай даражада фойдаланиш 
жуда кўплаб ташкилий омилларга боғлиқдир. Бизнинг фикримизга кўра 
уларнинг энг салмоқлилари, чорвачиликни ташкил этиш ва чорва 
молларининг ем-хашак базаси, ем-хашакни сифати ҳисобланади.
Бизнинг фикримизча хозирги пайтда чорва молларининг асосий 
қисмининг аҳоли уй хўжалигида бўлиши масаласи ҳам жиддий таҳлил 
қилиниши мақсадга мувофиқ. Албатта мамлакат ижтимоий-иқтисодий 
тарққиётининг ҳозирги босқичида аҳолини бандлигини таъминлаш, уларни 
даромадини топиб бериш, оилаларни қўллаб-қувватлаш нуқтаи назаридан 
чорва молларининг асосий қисмини уй хўжаликларида бўлиши ўзини 
оқламоқда. Бу ҳолат яқин келажакда сақланиб қолиши турган гап. Кам сонли 
чорва молларни боқиш, сақлаш имкони ҳамиша мавжуд. Лекин бу ҳолат 
ўзига хос жиддий муаммоларни ҳам юзага келтиради. Жумладан, алоҳида 
олинган ҳар бир уй хўжалигида оз сонли чорва молларининг мавжудлиги 
биринчидан, “кўламдорлик самараси”ни пасайтиради, “кўламдорликдан 

---