Agrar huquqidan on savollari
Download 439,94 Kb. Pdf ko'rish
|
amirshoh,agrar
|
Agrar huquqidan ON savollari 1.
Agrar huquqi qanday huquq sohasi hisoblanadi? Ma‘lumki, huquq predmeti deganda, ijtimoiy faoliyat jarayonida vujudga keladigan, qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan yerkin munosabatlar tushuniladi. Aytish mumkinki, agrar huquqi tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar o'ziga xosligi, turli tumanligi, keng doirada ekanligi bilan tavsiflanib, agrar huquqi mustaqil huquq sohasi sifatida o'zaro bog'liq, bir-biriga yaqin bo'lgan bir maqsadga xizmat qiladigan, bir-biri bilan uzviy bog'langan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga qaratilgan yer, mulkiy, mehnat va tashkiliy- 13 boshqaruv sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Demak, agrar huquqi kompleks agrar munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo’ladi.
Agrar huquqini qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’lgan yer, mulkiy, mehnat, tashkiliy-boshqaruv munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy qoidalar va institutlarni jamlovchi majmuaviy huquq sohasi sifatida tavsiflash mumkin. 2.
Agrar huquqining asosiy tamoyillari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini bozor iqtisodi talablariga muvofiqligini ta‘minlash tamoyili; mamlakatimiz xalq xo’jaligida qishloq xo'jaligining ustuvorlik tamoyili; qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining turli xil mulkchilik va turli xil xo’jalik yuritish shaklini joriy etishni ta‘minlash tamoyili; qishloq xo’jalik korxonalarining ishlab chiqarishni tashkil etishdagi mustaqilligini ta‘minlash tamoyili; qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi natijalaridan manfaatdorlikni ta‘minlash tamoyili; davlat rahbarligi tamoyili; qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishga fan va texnika yutuqlarini keng joriy qilish tamoyili; qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarga nisbatan davlat mulkchiligini saqlab qolish tamoyili; qishloq xo’jaligida yer va suvdan oqilona va samarali foydalanishni ta‘minlash tamoyili; sug’oriladigan yerlardan foydalanishning ustuvorligi tamoyili; qishloq xo’jalik korxonalarini boshqarishda demokratiya va qonunchilikni ta‘minlash tamoyili. 3.
ko‘rinadi? Agrar huquqi huquq tizimida alohida o’rin egallagan, muhim ahamiyatga ega bo’lgan, iqtisodiyotda tub o’zgarishlar yuz berayotgan sharoitda dolzarbligi yanada oshib borayotgan va boshqa huquq tarmoqlarining (masalan, tadbirkorlik huquqi, yer huquqi) rivojlanishiga katta ta‘sir ko’rsatayotgan mustaqil huquq tarmog’idir. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi tufayli kelib chiqadigan huquqiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini agrar huquqi bajaradi. Agrar huquqi boshqa huquq tarmoqlarining ichida konstitutsiyaviy huquq bilan eng yaqin va uzviy bog’liqdir. Zotan, konstitutsiyaviy huquq normalari agrar huquqi tamoyillarining asosi hisoblanadi. Konstitutsiyada davlat iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish yerkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini kafolatlaydi, deb o’rnatilgan (53- 23 modda). Konstitutsiyaning boshqa normalarini talqin etib aytish mumkinki, har bir fuqaro mulkdor bo’lishiga haqli (36- modda), har bir shaxs mehnat qilish, yerkin kasb tanlash, adolatli mehnat shartnomalarida ishlash va qonunda ko’rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega (37-
modda), yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga ega (38-modda) va hokazo. 4.
Qishloq xo‘jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning tushunchasi, maqsadi va xususiyatlari nimalardan iborat? O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi a’zolariga Murojaatnomasida 2019 yil-“Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili” 15 deb nom berilishi iqlim o`zgarishlari sharoitida qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish investitsiyalarni kengroq qo`llash bilan ham bevosita bog`liqdir. Yuqoridagilar asosida ta‘kidlash mumkinki, demak qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish deganda iqtisodiyotning agrar sektorida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish yuzasidan davlat boshqaruvi organlari faoliyati tushuniladi. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi aholini sifatli qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta‘minlash, mamlakatimiz iqtisodiy kudratini mustahkamlash va aholining ijtimoiy holatini yaxshilashdan iboratdir. Qishloq xo'jaligini davlat tomonidan tartibga solish: birinchidan, qishloq xo`jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi subyektlarga qulay shart-sharoitlar yaratib berish, ularning iqtisodiy va xo`jalik mustaqilligini ta’minlash, mulkdorlarning huquqlarini himoya qilish asosida ta'sir ko`rsatish. ikkinchidan, ma'muriy-huquqiy usullardan iqtisodiy usullarning ustuvorligini ta`minlash nazarda tutiladi. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solishda davlat organlarining qonun ijodkorligi faoliyati muhim ahamiyatga ega bo’lib, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ekish, etishtirish, yig’ib-terib olish, ayirboshlash, qayta ishlash, mahsulotni sotish bilan bog’liq munosabatlarning huquqiy holatini belgilaydi. 5.
tamoyillarga asoslanadi? Davlat agrar siyosatining quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1.qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini davlat tomonidan qo’llab- quvvatlashning manzilliligi; 2.davlat agrar siyosati holati to’g’risida axborotning mavjudligi; 3. qishloq xo’jaligi mahsulotlari, xomashyo va oziq-ovqat mahsulotlari bozorining yagonaligi va bu bozorda raqobat teng shartlarining ta‘minlanishi; 4. davlat agrar siyosati chora-tadbirlarini amalga oshirishning ketma-ketligi va uning barqaror rivojlanishi; 5. davlat agrar siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining ishtirokini ta‘minlanishi. Davlat agrar siyosatining asosiy yo`nalishlari: 1.oziq-ovqat tovarlari bilan aholini barqaror ta‘minlash; 2. qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari, xomashyo bozorlarini shakllantirish va tartibga solish, uning infratuzilmasini rivojlantirish; 3. qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi;
4. ichki va tashqi bozorda qishloq xo’jaligi tovar mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish; 5. agrosanoat majmuasi sohasida agrar fanni va innovatsion faoliyatni rivojlantirish; 6. qishloq hududlarini barqaror rivojlantirish; 7. qishloq xo’jaligi uchun mutaxassislarni o’qitish, tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish. 6.
Qishloq xo‘jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qanday yo‘nalishlarda amalga oshiriladi? Qishloq xo’jaligini isloh qilishga qonunchilik hujjatlarida davlat boshqaruv organlarining quyidagi yo’nalishlardagi faoliyati belgilangan: - Agrosanoat majmuining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy sohalardagi ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan qonunchilik hujjatlarini qabul qilish; - Qishloq xo’jaligida mulkchilik shakllarini takomillashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish, tadbirkorlik faoliyatni qo’llabquvvatlash; - qishloq xo’jalik infrastrukturasini yaratish va rivojlantirish; yerlarni muhofaza qilish, ulardan oqilona foydalanish, dehqonlarga yerga egalik hissini uyg’otish, dehqonlarni o’z mehnati natijalaridan foydalanish huquqiga to’la ega bo’lishni ta‘minlash, qishloq xo’jaligida mulkiy paylarni joriy etishni yo’lga qo’yish; - qishloq xo’jalik korxonalarining huquqini va iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish, turli qishloq xo’jalik ishlab chiqarish shakllarini qishloq xo’jalik shirkati, fermer xo’jaligi, dehqon xo’jaligini va zamonaviy tomarqa yer egalarini tashkil qilish rivojlantirish; - qishloq xo’jaligi tarmoqlarida ishlab chiqarish uchun zarur moddiy-texnika ta‘minotini yo’lga qo’yish; paxtachilik, don va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’chiligi tizimini rivojlantirish, mahalliy tuproq iqlim sharoitiga mos navlarni tanlashda ko’maklashish; - qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash, ayirboshlash va xorijiy davlatlarga eksport qilishda zarur shart-sharoitlar yaratish va boshqalar. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, agrosanoat majmuini davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyotimizning boshqa sohalaridagi davlat boshqaruvi jarayoni bilan umumiy jihatlari mavjud bo’lishi bilan bir qatorda o’ziga xos xususiyatlariga ham ega. 7.
shakllari mavjud? Qishloq xo`jaligida davlat boshqaruvining shakllari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonun va agrar soha majmuini isloh qilishga qaratilgan dasturlar asosida belgilangan bo`lib, uch qismga bo`linadi: 1) Qishloq xo`jalik munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan qoida-talablarni belgilash. 2) Qishloq xo`jalik va agrar soha qonunchiligi hujjatlarini ijrosini ta’minlash. 3) Qishloq xo`jalik va agrar soha qonunchiligi, dasturlarda belgilanganqoida-talablar va chora-tadbirlarning bajarilishini nazorat qilish hamda tegishli choralarni belgilashdan iboratdir. Davlat boshqaruvi yuqorida sanab o’tilgan shakllar asosida qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish faoliyatini amalga oshiradi. Qishloq xo’jaligini davlat
tomonidan tartibga solishda davlat organlarining qonun ijodkorligi faoliyati muhim ahamiyatga ega bo’lib, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ekish, etishtirish, yig’ib-tyerib olish, ayirboshlash, qayta ishlash, mahsulotni sotish bilan bog’liq munosabatlarning huquqiy holatini belgilaydi. Qishloq xo’jaligiga oid qonun, farmon, qaror va boshqa me‘yoriy-huquqiy hujjatlar davlat hokimiyati va ijro hokimiyati organlari tomonidan qabul qilinib, barcha vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, yuridik va jismoniy shaxslar uchun umummajburiy ahamiyatga ega hisoblanadi. 8.
ularni vazifalari nimalardan iborat?
Davlatning agrar siyosatni amalga oshirishdagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Huquqiy tartibga solish vazifasi – qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilari faoliyatining tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa asoslarini tartibga solib turuvchi huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish, qabul qilish va ularga rioya etilishini nazorat qilish. 2. Huquqiy himoyalash va kafolatlash vazifasi – agrar sohada xo’jalik yurituvchi subyektlarni teng sharoitlarda faoliyat yuritishini 3. Barqarorlashtirish vazifasi – agrar iqtisodiyotda inqirozli holatlarni bartaraf etish, ishlab chiqarishning pasayishiga yo’l qo’ymaslik, inflyasiya va ishsizlik darajasini kamaytirish, qishloq xo’jaligi tarmoqlari tarkibining mutanosibligini ta‘minlash. 4. Rag`batlantirish vazifasi – qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarini, shuningdek, ularga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar faoliyatini turli iqtisodiy dastaklar yordamida rag’batlantirish va qo’llabquvvatlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish. 5. Analitik-tahlil va istiqbolni belgilash vazifasi – agrar sohada faoliyat yuritayotgan turli tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jaliklar rivojlanishini kuzatib borish, chuqur tahlil qilish va shu asosda istiqbolda rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilashga doir chora- tadbirlar ishlab chiqish. 9.
huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi?
“ Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”, “O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida”, “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida”, “O’rmon to’g’risida”gi “Kooperatsiya to’g’risida”gi, "Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida"gi, "Fermer xo’jaligi to’g’risida"gi, "Dehqon xo’jaligi to’g’risida"gi qonunlar, O’zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi, Ma‘muriy javobgarlik to’g’risidagi Kodeksi, Fuqarolik Kodeksi, Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 20 oktyabrdagi 290-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Biologik resurslardan foydalanishni tartibga solish va tabiatdan foydalanish sohasida ruxsat berish tartib-taomillaridan o’tish tartibi to’g’risidagi Nizom va boshqa normativ huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. 10.
bilan farq qiladi? O’zbekiston Respublikasi ―Fermer xo’jaligi to’g’risida‖gi qonunning 3-moddasiga ko’ra ―Fermer xo’jaliklari ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo jaligi mahsulotini yetishtirish hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa faoliyat turlari bilan shug ullanuvchi tadbirkorlik subyektidir
O’zbekiston Respublikasi ―Dehqon xo’jaligi to’g’risida‖gi qonunning 1-moddasiga ko’ra ―Dehqon xo jaligi oilaviy mayda tovar xo jaligi bo lib, oila a‘zolarining shaxsiy mehnati asosida, meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish uchun oila boshlig iga berilgan tomorqa yer uchastkasida qishloq xo jaligi mahsuloti yetishtiradi va realizatsiya qiladi.
―fermer xo’jaligi deb nomlanuvchi huquq subyekti yuridik shaxs, xususiy korxona yoki yakka tartibdagi tadbirkor ekanligi nazarda tutilmagan. ―Tadbirkorlik subyekti‖ atamasi esa xo’jalik (tadbirkorlik) faoliyatini yurituvchi yuridik shaxslarga va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi fuqarolarga nisbatan qo’llaniladigan keng qamrovli atama hisoblanadi. Mazkur tushuncha O’zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati yerkinligining kafolati to’g’risidagi qonunning 3-moddasida tadbirkorlik faoliyati tushinchasi keltirilgan bo’lim, unda belgilanishicha tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) — tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat hisoblanadi. Shunga ko’ra fermer xo’jaligi faoliyati mustaqil tarzda tashkil qilinadigan va yakkaboshchilik asosida rahbarlik olib boriladigan xo jalik faoliyati turi sanaladi. Dehqon xo’jaligidagi faoliyat tadbirkorlik faoliyati jumlasiga kiradi hamda dehqon xo jaligi a‘zolarining istagiga ko ra yuridik shaxs tashkil etgan holda va yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishi mumkin. ―Fermer xo’jaligi to’g’risidagi Qonunning 7-moddasida Fermer xo jaligi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat ro yxatidan o tkazilganidan keyin tashkil etilgan deb hisoblanadi hamda uning muassisi yer uchastkasini uzoq muddatli ijaraga olish to g risida shartnoma tuzadi. Fermer xo’jaligi bank muassasasida hisob-kitob varag’i va boshqa xil hisobvaraqlar ochishga, o’z nomi yozilgan muhrga ega bo’lishga haqli20. Demak, fermer xo’jaligi vakolatli organ tomonidan davlat ro’yxatiga olinganidan keyin yuridik shaxs maqomini oladi, bank muassasasida hisob-kitob varag i va boshqa xil hisobvaraqlar ochishga, o ‘z nomi yozilgan muhrga ega bo lishga haqlidir. dehqon xo jaliklari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yer uchastkasiga ega bo lgan va o ziga umirbod foydalanish huquqi bilan berilgan yer uchastkasida oilaviy yoki yollanma ishchi kuchi asosida o z ehtiyojlari hamda sotish maqsadida qishloq xo jalik maxsulotlari yetishtirish bilan shug ullanuvchi qishloq xo jalik subyekti hisoblanadi. 11.
Fermer xo‘jaliklari qachon tashkil qilingan hisoblanadi? Fermer xo’jaliklarini tashkil etish uchun yer uchastkalari zaxira yerlardan, yuridik va jismoniy shaxslarga berilmagan qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlaridan beriladi (Qonunning 10-moddasi). O’z navbatida bu qoida fermer xo’jaliklarini tashkil etish tartibini belgilaydi. Qonun hujjatlariga muvofiq, fermer xo’jaliklari tashkil etish uchun yer uchastkalari qat‘iy ravishda tanlov asosida beriladi. Buning uchun belgilangan tartibda tanlovda g’olib chiqish lozim. Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 5-yanvardagi 8- son qarori bilan tasdiqlangan ―Qayta tashkil etilayotgan qishloq xo’jaligi korxonasi negizida fermer xo’jaligi barpo etish uchun talabgorlarni tanlash va ularning tanlovini o’tkazish Tartibi‖ va O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligining 2005-yil 18-noyabrdagi 237a-son buyrug’i bilan tasdiqlangan Chorvachilik mahsuloti
etishtirishga ixtisoslashtirilgan fermer xo„jaligiga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o„lchami bir shartli bosh chorva molga hisoblaganda Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Farg’ona va Xorazm viloyatlaridagi sug’oriladigan yerlarda 0,3 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo’jaliklari uchun 0,5 gektarni) tashkil etadi. Boshqa viloyatlar va Qoraqalpog’iston Respublikasidagi sug’oriladigan yerlarda 0,45 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo’jaliklari uchun 0,6 gektarni) tashkil etadi. Sug’orilmaydigan (lalmikor) yerlarda 2 gektarni tashkil etadi. Dehqonchilik mahsuloti etishtirishga ixtisoslashtirilgan fermer xo„jaliklariga ijaraga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o„lchami Paxtachilik va g’allachilik uchun kamida 30 gektarni tashkil etadi. G’allachilik va sabzavotchilik uchun kamida 10 gektarni tashkil etadi Bog’dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik va boshqa ekinlarni etishtirish uchun kamida 1 gektarni hamda ko’pi bilan 5 gektarni tashkil etadi 127 ―Fermer xo’jaligini yuritish uchun yer uchastkalarini berishda tanlov g’olibini aniqlash tartibi to’g’risida Nizom‖ fermer xo’jaliklarini tashkil etishda talabgorlarni tanlash va ularning tanlovini o’tkazish shartlarini, tanlov g’oliblarini aniqlash tartibini belgilab beradi. (“Fermer xo`jalilari to’g’risida”gi Qonunning 5-moddasiga ko`ra, fermer xo`jaligi qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarda va zaxira yerlarda tashkil etiladi. Ushbu moddada fermer xo`jaligi xo`jalik boshlig`i tomonidan, xo`jalikka alohida mol-mulk ajratib berish va ustavini tasdiqlash yo`li bilan tashkil etilishi, shuningdek, o`n sakkizga to`lgan, qishloq xo`jaligida tegishli malaka va ish tajribaga ega bo`lgan O`zbekiston Respublikasining fuqarosi fermer bo`lishi mumkinligi belgilab qo`yilgan. Fermer xo‘jaliklari yuritish uchun er uchastkalari ochiq tanlov asosida ijaraga 50 yilgacha bo‘lgan, lekin 30 yildan kam bo‘lmagan muddatga beriladi. Fermer xo‘jaligi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyin tashkil etilgan deb hisoblanadi. Uning muassisi yer uchastkasini uzoq muddatli ijaraga olish to‘g‘risida shartnoma tuzadi. Shu asosda fermer xo‘jaligi bank muassasasida hisob-kitob varag‘i va boshqa xil hisobvaraqlar ochishga, o‘z nomi yozilgan muhrga ega bo‘lishga haqli hisoblanadi). 12.
Xususan, 1992 yil 3 iyulda O’zbekiston Respublikasining 654-XII-sonli ―Dehqon xo„jaligi to„g„risida‖gi Qonuni qabul qilindi (hozirda o„z kuchini yo„qotgan). Qonun 5 bo’lim, 24 moddadan iborat edi. Shu bilan bir qatorda agrar sektordagi tarkibiy o’zgarishlar, qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi subyektlar tizimidagi yangiliklardan kelib chiqib, Qonunni zamon talablariga moslashtirish maqsadida 1998-yil 30-aprelda O’zbekiston Respublikasining ―Dehqon xo„jaligi to’g’risida‖gi Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Yangi tahrirdagi Qonun 7 bob, 30 moddadan iborat bo’lib, uning qabul qilinishi dehqon xo’jaligi faoliyatning mustahkam huquqiy asosini barpo etdi. Ushbu Qonunda dehqon xo’jaligi tushunchasi, dehqon xo’jaligi a‘zolari, boshlig’i, ularning a‘zolarining huquq va majburiyatlari dehqon xo’jaligini tashkil etish, davlat ro’yxatiga olish, dehqon xo’jaliklariga yer berish, yerga egalik qilish, yerdan foydalanish va suv iste‘moli, dehqon xo’jaligining mol-mulki, faoliyatining asoslari, dehqon xo’jaligini tugatish (faoliyatini to’xtatish) kabi masalalar huquqiy jihatdan tartibga solingan.
Qonunda tadbirkorlik faoliyatining subyekti tariqasida dehqon xo’jaligining 7 ta huquqi alohida nazarda tutilgan: o’ziga berilgan tomorqa yer uchastkasida dehqon xo’jaligining ishlab chiqarish faoliyatini mustaqil tashkil etish; etishtirilayotgan va realizatsiya qilinayotgan mahsulotga mustaqil ravishda baho belgilash; o’zi etishtirgan mahsulotni, shu jumladan bu mahsulotni iste‘molchilarga o’z xohishi bo’yicha realizatsiya qilish huquqini tasarruf etish; xarid etiladigan mahsulotga oldindan haq to’lanadigan fyuchyers bitimlari tuzish; tadbirkorlikdan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olish; qishloq xo’jaligi mahsuloti etishtiruvchilarga sotish uchun va yerkin savdoga mo’ljallangan aksiyalarni sotib olish; o’z mol-mulkini, shuningdek tomorqa yer uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqini, shu jumladan kimoshdi savdosi asosida sotib olingan huquqni garovga qo’yish. Qonunda shuningdek, dehqon xo’jaligining 7 ta majburiyati ham alohida belgilab qo’yilgan. Bular: tomorqa yer uchastkasidan qat‘iy belgilangan maqsadda foydalanish; tabiiy obyekt bo’lmish yerga zarar etkazmaslik; tomorqa yer uchastkasini asrash, uning unumdorligini saqlash va oshirish yuzasidan sarf-xarajatlar qilish; yangi berilgan tomorqa yer uchastkasidan, agar qonun hujjatlarida boshqa muddat belgilangan bo’lmasa, bir yil ichida foydalanishga kirishish; agrotexnika talablariga, belgilangan rejim, saqlash vazifasi va servitutlarga rioya etish; dehqon xo’jaligining majburiyatlari va qarzlari bo’yicha to’la javobgar bo’lish; xo’jalik a‘zolari uchun xavfsiz mehnat sharoitini ta‘minlash. (Fuqarolarga dehqon xo`jaligi yuritish uchun yer uchastkalari meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida beriladi. Dehqon xo`jaligi yuritish uchun yer uchastkalari imoratlar va inshootlar qurish huquqisiz beriladi. Mazkur qoida yakka tartibda uy-joy qurish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga ilgari berilgan yoki beriladigan yer uchastkalariga tatbiq etilmaydi. Dehqon xo`jaligiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan tomorqa yer uchastkalari xususiylashtirilishi va oldi-sotdi, garov, hadya, ayirboshlash obyekti bo`lishi, shuningdek bo`linishi mumkin emas. Yer uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi kredit olish uchun garovga qo`yilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 11-apreldagi 126-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlarini ular joylashgan yer maydonlari bilan birgalikda hamda yer maydonlarini meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilish uchun xususiy mulk sifatida sotish tartibi to`g`risida”gi nizomga muvofiq, yer maydonlari meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilish uchun fuqarolarga dehqon xo`jalik yuritish uchun 0,06 gektar doirasida kimoshdi savdolarida sotiladi).
13. Qishloq xo‘jalik agroklasterlari qaysi yo‘nalishda faoliyat olib borishi mumkin?
Agroklasterning mohiyati A.A. Nastin tomonidan atroflicha asoslangan: ―agroklaster bir vaqtda va o’zaro hamkorlikda ishlab chiqarish vazifalarini hal qilish va atrof-muhitni himoya qilishda birlashish maqsadida geografik jihatdan bir joyda joylashgan, o’zaro bir-biriga bog’liq va bir-birini to’ldiruvchi, turli mulk egalari – oilaviy ferma, fermerlarning kooperativ korxonalari, ijtimoiy va ilmiy tashkilotlar, ta‘lim muassasalari va maslahat xizmatlaridan iborat bozor subyektlari tizimidan iborat. Agroklaster – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotish jarayonlarini yagona zanjirga birlashtirish va yuqori texnologik innovatsiyalardan foydalanish bilan bir qatorda, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ichki va tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshirish, qishloq joylarda infratuzilma majmuini shakllantirish va rivojlantirish, qishloq aholisini ish bilan bandligi darajasi va daromadlarini oshirish hamda kelajakda qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifati va ekologik muhitni yaxshilashda faoliyat yuritadigan xo’jalik yuritish subyektlaridan tarkib topadi, degan xulosaga kelish mumkin.
(Keyingi yillarda mamlakat iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri boʻlgan qishloq xoʻjaligini jadal rivojlantirishga qaratilgan qator islohotlar amalga oshirildi. Xususan, qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarishning klaster usuli yoʻlga qoʻyilishi, zamonaviy resurs tejovchi texnologiyalarning joriy etilishi qishloq xoʻjaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan yer, suv va moddiy-texnika resurslarini tejash, yetishtirilgan xomashyo qayta ishlangan holda, tayyor mahsulot koʻrinishida isteʼmolga yetkazib berish jarayonida yuqori qoʻshilgan qiymat yaratish imkonini bermoqda. agroklasterlar quyidagi yoʻnalishlarda faoliyat olib borishi mumkin: - meva va sabzavotlarni yetishtirish, saqlash va qayta ishlash faoliyatlari; - chorvachilik faoliyati va chorvachilik maxsulotlarini qayta ishlash; - parrandachilik faoliyati va parrandachilik maxsulotlarini qayta ishlash; - baliqchilik faoliyati va baliqchilik maxsulotlarini qayta ishlash; - asalarichilik faoliyati va asalarichilik maxsulotlarini qayta ishlash; - Toʻqimachilik va tikuv-trikotaj sanoati yoʻnalishlari - paxtachilik-toʻqimachilik ; - Issiqxona komplekslarini rivojlantirish;) 14.
Agrofirmalarni tashkil etish va ularning faoliyatini tartibga solish O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Meva-sabzavotchilik va uzumchilik sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" 2006 yil 9 yanvardagi PF-3709- son Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 10 martdagi 42-son qaroriga asosan tashkil qilanadi. Agrofirma yuridik shaxs hisoblanib, fermer xo’jaliklari va aholi tomonidan etishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlari va uzumni qayta ishlash hamda sotishni o’z faoliyatining asosiy maqsadi deb qo’yadi. Meva-sabzavot mahsulotlari va uzum, shuningdek boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaliklari, shunday mahsulotlarini qayta ishlash korxonalari, yakka tartibdagi tadbirkorlar, O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, xorijiy investorlar hamda boshqa
shaxslar agrofirmaning muassislari bo’lishi mumkin. Agrofirmalar tijorat tashkilotlari hisoblanib, qonunda nazarda tutilgan har qanday tashkiliy-huquqiy shaklda muassislarning moddiy va moliyaviy resurslarini birlashtirish asosida tashkil etiladi. Agrofirmalar ular Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hisobga qo’yish tizimini takomillashtirish to’g’risida‖ 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646- son qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi 66-son qaroriga ilova qilingan ―Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi to’g’risida‖gi Nizomga muvofiq davlat ro’yxatidan o’tkazilgan vaqtdan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi. (Agrofirmalarni tashkil etish va ularning faoliyatini tartibga solish O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Meva-sabzavotchilik va uzumchilik sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida" 2006-yil 9-yanvardagi PF–3709- son Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 10-martdagi 42-son qaroriga asosan tashkil qilinadi.
Ularga ko`ra, agrofirma fermer xo‘jaliklari va aholi tomonidan yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlari va uzumni qayta ishlash hamda sotish asosiy faoliyati bo‘lgan yuridik shaxs hisoblanadi. Meva-sabzavot mahsulotlari va uzum, shuningdek boshqa qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo`jaliklari, shunday mahsulotlarini qayta ishlash korxonalari, yakka tartibdagi tadbirkorlar, O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, xorijiy investorlar hamda boshqa shaxslar agrofirmaning muassislari bo`lishi mumkin. Agrofirmalar tijorat tashkilotlari hisoblanib, qonunda nazarda tutilgan har qanday tashkiliy-huquqiy shaklda muassislarning moddiy va moliyaviy resurslarini birlashtirish asosida tashkil etiladi. Agrofirmani ta’sis etishda uning qatnashchilari o‘z mustaqilligini saqlab qoladi. Agrofirmalar uning qatnashchilari tomonidan ixtiyoriy tartibda tashkil etiladi. Agrofirmalar ular Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 20-avgustdagi 357-son qarori bilan tasdiqlangan Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, hisobga qo‘yish va ruxsat beruvchi hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risida nizomga
muvofiq davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan vaqtdan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi 15.
Agrofirmalarning vazifalari sifatida qanday faoliyat turlari belgilanadi? Quyidagilar Agrofirmalarning asosiy vazifalari hisoblanadi: meva-sabzavot mahsulotlari va uzumni tayyorlash, tashish, saqlash va qayta ishlash hamda ularni ichki va tashqi bozorlarda sotish; meva-sabzavot mahsulotlari va uzumni yetishtirish va qayta ishlash bo‘yicha zamonaviy texnologiyalarni joriy etish; marketing tadqiqotlari o‘tkazish, meva-sabzavot mahsulotlari va uzum yetishtirishning maqbul hajmlarini belgilash; oqilona texnologiya va kooperatsiya aloqalarini yaratish; eksport potensialini ko‘paytirish va investitsiyalar jalb etish; aholini ish bilan ta’minlash. 16.Qishloq xo‘jaligida faoliyat yurituvchi nodavlat notijorat tashkilotlarning qanday shakllari mavjud va ular qanday faoliyatni amalga oshiradi.
Qishloq xo’jaligi sohasida faoliyat yuritayotgan nodavlat notijorat tashkilotlar bevosita qishloq xo’jaligi sohasida ishlab chiqarish faoliyatiga ko’maklashuvchilar hisoblanib, ular qishloq xo’jalik oziq-ovqat maxsulotlari ishlab chiqarish, qayta ishlash sohasida qishloq xo’jalik korxonalariga ko’maklashuvchi subyektlardir. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 10-oktyabrdagi “Fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini yanada rivojlantirish bo`yicha tashkiliy chora tadbirlar to`g`risida”gi PQ–3318-son Qarori asosida Fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatining samaradorligini yanada oshirish, O`zbekiston fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalari kengashining bu sohadagi vakolatlarini kengaytirish va faol ishtirokini ta‘minlash maqsadida O`zbekiston Fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi nodavlat tashkilot sifatida asosiy qishloq xo`jalik ishlab chiqaruvchilari va subyektlari faoliyatini tashkil qilish huquqi berilgan. Qishloq xo`jaligi sohasida faoliyat yurituvchi nodavlat notijorat tashkilot sifatida Suv iste‘molchilari uyushmasi faoliyat yuritadi. O`zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to`g`risida”gi qonunning ko`ra, suv iste’molchilari uyushmasi – yuridik shaxs bo`lgan suv iste‘molchilari tomonidan suvga doir munosabatlar sohasidagi o`z faoliyatlarini muvofiqlashtirish, shuningdek umumiy manfaatlarini ifodalash va himoya qilish uchun ixtiyoriy asosda tashkil etiladigan nodavlat notijorat tashkiloti, deb belgilangan. Mazkur qonunning 18-1 -moddasida belgilanishicha Suv iste‘molchilari uyushmalari asosan gidrografiya prinsipiga yoki suv resurslarini oqilona boshqarish va ulardan oqilona foydalanishni ta‘minlaydigan boshqa shartlarga muvofiq tashkil etiladi. Fermer xo`jaliklari, yuridik shaxs tashkil etgan holdagi dehqon xo`jaliklari, shuningdek yuridik shaxs bo`lgan boshqa suv iste‘molchilari suv iste‘molchilari uyushmalarining muassislari bo`lishi mumkin. Fermer va dehqon xo`jaliklari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, shuningdek boshqa suv iste‘molchilari suv iste‘molchilari uyushmalarining a‘zolari bo`lishi mumkin. Suv iste‘molchilari uyushmasi va uning xizmat ko`rsatish zonasida joylashgan a‘zolari, shuningdek boshqa qishloq va suv xo`jaligi organlari hamda o`zga yuridik va jismoniy shaxslar o`rtasidagi suvga doir munosabatlar shartnoma asosida tartibga solinadi. Qishloq xo`jalik sohasini rivojlantirish maqsadida qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini yanada rivojlantirish bo`yicha tashkiliy chora tadbirlar to`g`risida”gi Qarori asosida O`zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Moliya vazirligi hamda Kengashning yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan O`zbekiston fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi huzuridagi Fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa yer egalarini qo`llab-quvvatlash jamg`armasi tashkil qilingan. Bundan tashqari Qishloq xo`jaligini rivojlantirish Xalqaro jamgarmasi mavjud bolib, ushbu loyiha asosida mamlakatimizda qishloq xojaligini rivojlantirish maqsadida Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 20 noyabrdagi “Qishloq xojaligini rivojlantirish xalqaro jamg`armasi ishtirokida ―Qishloq xo`jaligini divyersifikatsiya va modernizatsiya qilish” loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to`g`risida`gi qarori bilan qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni divyersifikatsiya qilish, dehqon va
fermer xo`jaliklarini qo`shilgan qiymat yaratishning zamonaviy zanjirlariga samarali integratsiyalash va ularning moliyaviy barqarorligini oshirish hamda Qishloq xo`jaligini rivojlantirish xalqaro jamg`armasi bilan hamkorlikni yanada kengaytirish maqsadida Qishloq xo`jaligini rivojlantirish xalqaro jamg`armasi tomonidan qishloq xo`jalik sohasini moliyalashtirish belgilangan. Nodavlat notijorat tashkilotlar, jamg`arma va fondlar ham agrar sohada faoliyat yuratadigan subyektlar hisoblanadi. Ular agrar soha faoliyatida muhim o`rin tutishi bilan bir qatorda qishloq xo`jalik ishlab chiqaruvchilari faoliyatini rivojlantirish va kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Shuningdek, qishloq xo`jaligida sifatli va jahon standartlari darajasida maxsulot yetishtirish va mahsulotlarni eksport qilish salohiyatini oshirishga xizmat qiladi. 17.Qishloq xo‘jaligida ekologik xavfsizlikni huquqiy ta’minlash tushunchasiga ta’rif bering?
Shuningdek, qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni huquqiy ta‘minlash jarayoni, o’zining subektlari va obektlariga ega. Qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni huquqiy ta‘minlash obyekti bo’lib, ―qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni ta‘minlashda yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi‖. Bu obyektlarga qishloq xo’jaligi faoliyati amalga oshirilayotgan jarayonda (yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi, atmosfera havosi) ifloslanishdan, buzilishdan, zararlanishdan, vayron bo’lishdan, yo’q bo’lib ketishdan, nooqilona foydalanishdan muhofaza etilishi bilan bog’liq munosabatlar kiradi. Mamlakatimizda ijtimoiy hayotimizning barcha jabhasi qatorida qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlik muammolarini bartaraf qilish, salbiy oqibatlarining oldini olish, oziq-ovqat xavfsizligini va inson salomatligini muhofaza etish borasida ham salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Qishloq xo’jaligida ekologik jihatdan toza mahsulot ishlab chiqarish, insoniyatning qishloq xo’jaligiga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun zamonaviy agrotexnik tadbirlar o`tkazish, qishloq xo`jaligini texnik hamda texnologik jihatdan qayta jihozlash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq xo’jaligida mavjud tabiiy resurslarni himoyalash va ulardan oqilona foydalanish ham doimiy e’tibor markazida turibdi. Mamlakatimizda qishloq xo’jalik xavfsizlik hamda barqaror taraqqiyotni ta’minlash maqsadida atrof-muhitni muhofaza qilishga, qishloq xo’jaligidagi ekologik vaziyatni sog`lomlashtirishga yo`naltirilgan qator chora-tadbirlar amaliyotga tatbiq etilyotgani va bu boradagi qonunchilik bazasi tobora takomillashtirilayotganini ham aytish o’rinlidir. Qishloq xo`jaligida ekologik xavfsizlikni ta’minlash tushunchasi - sifatida ya’ni aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash va bir qator sanoat uchun xom-ahyo yetishtirish jarayonida ekologiya atrof muhitga zarar yetkazadigan tabiiy va antropogen omillarning atrof muhitga va insonga salbiy ta’sir ko’rsatishi bilan yuzaga keladigan ijtimoiy jarayonida kelib chiqadigan agrar munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yig`indisidir. (67-betdan)
18. Ekologik xavfsizlik va agrar sohada ekologik xavfsizlik deganda nimani tushunasiz? Qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni huquqiy ta‘minlash tushunchasi - sifatida ya‘ni aholini oziq-ovqat bilan ta‘minlash va bir qator sanoat uchun xom-ashyo etishtirish jarayonida ekologiya va atrof muhitga zarar etkazadigan tabiiy va antropogen omillarning atrof muhitga va insonga salbiy ta‘sir ko’rsatishi bilan yuzaga keladigan ijtimoiy jarayonida kelib chikadigan agrar munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig’indisidir. Qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni huquqiy ta‘minlash subyektlari ushbu jarayonda ishtirok etadigan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi.. Qishloq xo„jaligida ekologik xavfsizlikni huquqiy ta‟minlash subyektlari orasida davlat organlari alohida o„rin tutadi. Ular qishloq xo„jaligida ekologik xavfsizlik choralari, ularni ishlab chiqish va ta‟minlashni belgilab beradi. Ekologik xavfsizlik — tabiiy muhit va insonning hayotiy muhim manfaatlarining xoʻjalik va boshqa faoliyat, tabiiy hamda texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlarining ehtimoliy salbiy taʼsiridan himoyalanganlik holati hisoblanadi. 19.Qishloq xo‘jaligi sohasida ekologik xavfsizlikni ta’minlashning huquqiy asoslari nimalardan iborat?
Mamlakatimizda qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni taminlashga qaratilgan qonunlar va normativ huquqiy hujjatlar huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi.Qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni taminlashning huquqiy asoslari quyidagi jihatlari bilanboshqa huquq sohalaridan farq qiladi: Birinchidan, yagona kodifikatsiyalangan qonun hujjatlarining bo’lmaganligi; ikkinchidan, agrar ishlab chiqarish jarayonini tartibga solishda qonunlarining ekologik muhitni yaxshilashga qaratilganligi; uchinchidan, davlat hokimiyati va boshqaruv orgnlari me‘yoriy hujjatlari bilan birgalikda tor doiradagi lokal hujjatlarning mavjudligi; to„rtinchidan,qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni taminlashga qaratilgan qonun hujjatlarining ixtisoslashganligi. Qishloq xo`jaligida ekologik xavfsizlikni taminlashga qaratilgan qonun hujjatlari ekologik xavfsizlikni ta‘minlashdagi munosabatlarni tartibga solishda ishtiroki, harakat doirasining hajmi va mazmuniga ko`ra quyidagicha guruhlarga bo`lish mumkin: O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; O`zbekiston Respublikasining ekologik va agrar qonunlari; O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va qarorlari; O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari; Agrar sohada maxsus vakolatli davlat organlari ya‘ni, vazirlik, davlat qo`mitasi va vakolatli idoralarning me‘yoriy hujjatlari; mahalliy davlat hokimiyat organlarining me‘yoriy hujjatlari; Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan ma‘qullangan uyushmalari va tashkilotlarning hujjatlari; Qishloq xo`jalik korxonalari, tashkilotlari, muassasalarining lokal ahamiyatli, ya‘ni ichki xo`jalik hujjatlari va boshqalardan iborat. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qoida-talablari va tamoyillari asosida
ekologiya va atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta‘minlashga qaratilgan qonunlar qabul qilinadi. Qishloq xo`jaligida ekologik xavfsizlik hamda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish yuzasidan bir
qator qonunchilik hujjatlari mavjud.
Jumladan, O`zbekiston Respublikasining 1992-yil 9-dekabrdagi “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida” gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 1993-yil 6-maydagi “Suv va suvdan foydalanish to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 1996-yil 27-dekabrdagi “Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida” gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 2016- yildagi “O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida” gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 2016-yildagi “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 2018- yildagi “O`rmon to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 2002-yilda qabul qilingan “Yer osti boyliklari to`g`risida” gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 2002- yil 5-apreldagi “Chiqindilar to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 2004- yil 3-dekabrdagi “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasining 1998-yilgi Yer kodeksi, O`zbekiston Respublikasining 2013-yil 27-dekabrdagi “Ekologik nazorat to`g`risida”gi qonuni va boshqa qonunlarni keltirish mumkin. Ushbu qonunlar va qonun osti normativ huquqiy hujjatlarning asosiy maqsadi va vazifasi, konstitutsiyaviy tamoyillar, qonunlarda belgilangan maxsus qoida-talablarni amalda qo`llanilishini osonlashtirish, ma‘muriy hududlarning tabiiy holati asosida me‘yoriy qoida-talablarni belgilash, ularning hayotiyligini ta‘minlash va asosiy qoida- talablarni barcha yuridik va jismoniy shaxslarga yetkazishdan iborat bo`ladi. Qishloq xo`jaligida ekologik xavfsizlikni ta‟minlashda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va qarorlari hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosiy huquqiy asosdir. Bulardan tashqari mamlakatimiz tomonidan qishloq xo`jaligida ekologik xavfsizlikni taminlashga qaratilgan xalqaro normativ-huquqiy hujjatlarning ratifikatsiya qilish va imzolashi natijasida bugungi kunda O`zbekiston Respublikasining hududida ham majburiy bo`lgan quyidagi Xalqaro hujjatlarning ham o`rni kattadir. Jumladan,O`zbekiston 1993-yili Iqlim o`zgarishi haqidagi doiraviy konvensiyaga qo`shildi, 1998-yilda esa Kioto protokolini imzoladi. Hukumatimiz qaroriga binoan, iqlim o`zgarishi bilan bog`liq muammolarni muvofiqlashtirish “O`zgidromet” markazi zimmasiga qo`yildi. O`zbekiston 1995-yil 19-iyulda Biologik xilma xillikni saqlash haqidagi konvensiyaga a‘zo bo`ldi va bu mas‘uliyatli vazifa O`zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof- muhitni muhofaza qilish qo`mitasiga yuklatildi. 1994-yil 17-iyun kuni BMTning Cho`llanish va qurg`oqchilikka qarshi kurash konvensiyasi qabul qilingan bo`lib, mamlakatimiz vakillari konvensiyani ishlab chiqish jarayonida ishtirok etdi va 1995-yili birinchilar qatorida uni ratifikatsiya qildi. Og`ir qurg`oqchilikni yoki cho`llanishni boshidan kechirayotgan mamlakatlarda, ayniqsa Afrikada cho`llanishga qarshi kurash bo`yicha BMTning konvensiyasi. O`zbekiston tomonidan 1994 y. imzolandi. 1995 y. ratifikatsiya qilindi. (ijrochi agentlik-O`zgidromet), Ozon qatlamini muhofaza qilish
bo`yicha Vena konvensiyasi (Vena, 22-mart 1985 y.) O`zbekiston 1993 y. qo`shildi. (ijrochi agentlik-Ekoqo`mita), Xavfli chiqindilarni transchegaraviy olib chiqish va ularni yo`qotishni nazorat qilsh bo`yicha Bazel konvensiyasi (Bazel, 1988 y.) O`zbekiston 1995 y. qo`shildi. (ijrochi agentlik-Eko qo`mita), Asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari sifatida Xalqaro ahamiyatga ega bo`lgan suv botqoq joylari to`g`risidagi konvensiyaga (Ramsar, 1995 y.) (Ramsarskaya konvensiya) O`zbekiston 2001 y. 72 qo`shildi, Yo`qolib ketishi xavfi ostida bo`lgan yovvoyi fauna va flora turlari bilan Xalqaro savdo qilish to`g`risidagi konvensiya (Sites) (Vashington, 1997 y.) 2006 y. ratifikatsiya qilindi. (ijrochi agentlik Ekoqo`mita), Transchegaraviy suv oqimlari va xalqaro ko`llarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish bo`yicha konvensiya (Xelsinki, 17-mart 1992 y.) O`zbekiston 1998 y. qo`shildi. (ijrochi agentlik- Qishloq xo`jaligi va Suv xo`jaligi vazirliklari) va boshqalar. 20.
Qishloq xo‘jaligida ekologik xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan qanday tashkiliy-huquqiy choralar mavjud? Mamlakatimizda agrar sohada ekologiya va atrof muhitga bo’lgan munosabat davlat darajasiga ko’tarilib, “2017-2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”ning uchinchi yo’nalishi “Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishari” deb nomlangan hamda 3.3 bandi Qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirishga bag’ishlangan qismida o’z ifodasini topgan. Jumladan, u quyidagilarni: tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish, paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo’shagan yerlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog’ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi intensiv bog’ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada optimallashtirish,fermer xo’jaliklar, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish,
qurilish ishlari
va xizmatlar ko’rsatish bilan
shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha eng zamonaviy yuqori texnologiyalar asosida asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilishga qaratilgan investitsiya loyihalarini amalga oshirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini tarmoqlarini yanada kengaytirish, sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo’lgan qishloq xo’jaligi texnikasidan foydalanish, yuqori mahsuldorlikka ega, kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik sharoitlarga moslashgan qishloq xo’jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini hamda hayvonot
turlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish, global iqlim o’zgarishlari va Orol dengizi halokatining qishloq xo’jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta‘sirini yumshatish bo’yicha tizimli chora-tadbirlar ko’rishni o’z ichiga oladi. 21.Qishloq xo‘jaligida ekologik xavfsizlikni ta’minlashda oziq-ovqat xavfsizligining ahamiyati nimada? Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Oziq-ovqat va qishloq xo„jaligi tashkiloti” (FAO) tomonidan qabul qilinganoziq-ovqat xavfsizligi tushunchasi quyidagicha: “Barcha odamlar o„z oziqlanish ehtiyojlari va shaxsiy xohishlariga binoan hamda faol va sog„lom hayotni ta‟minlash uchun yetarli me‟yorda xavfsiz va to„yimli oziq-ovqatmahsulotlariga ega bo„lish uchun jismonan, iqtisodiy va ijtimoiy imkoniyatlarga egaligi oziqovqat xavfsizligi ta‟minlanadi demakdir 30 ,-deb belgilangan.
Mustaqillikka yerishganimizdan so’ng xalqimizni oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror ta‘minlash, aholi talabini o’zimizda etishtirilayotgan ekologik va sifatli meva- sabzavot, poliz, uzum va kartoshka mahsulotlar hisobiga to’la qondirish masalalariga alohida e‘tibor berilmoqda. Shu ma‘noda, mamlakatimizda ―2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi‖da qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish ustuvor vazifa sifatida belgilangan. Hozirgi vaqtda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oziqovqat etishtirish borasida olib borayotgan samarali faoliyatga qaramasdan, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sishi aholi soni o’sishidan orqada qolmoqda, bu esa qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun yetarli sharoit mavjud bo’lmagan mamlakatlarda muammo tobora chuqurlashib borayotganini ko’rsatmoqda. 22.Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotib olish va foydalanish tizimi deganda nimani tushunasiz? Agrar huquqining obyekti sifatida qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotish bilan bog’liq yuridik va jismoniy shaxslarning faoliyati tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 oktyabrdagi ―Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qishloq xo’jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi PF–5199-son Farmoni gilab berdi. Bu masalada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 12 apreldagi PQ-2520-son ―Meva-sabzavot, kartoshka va poliz mahsulotlarini xarid qilish va ulardan foydalanish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi qarorlari, ‖Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida‖gi Qarori28 , ayniqsa ‖O’zbekiston Respublikasida urug’chilik tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to’g’risida‖gi Qarori29 o’ta muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Ana shu asnoda, qishloq xo’jaligida ekologik xavfsizlikni ta‘minlash bugungi kunda agrar huquqi fanini dolzarb vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda.
23.Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini xarid qilish bo‘yicha «O‘zbekoziqovqatxolding» xolding kompaniyasi, «O‘zbekoziqovqatzaxira» uyushmasi va «O‘zagroeksport» ixtisoslashtirilgan tashqi savdo kompaniyasi qanday vazifa va funksiyalarga ega? «O‘zbekoziqovqatzaxira» uyushmasi vazifasi quyidagilardan iborat: davlat buyurtmasi parametrlariga muvofiq hajmlarda meva-sabzavot mahsulotlari zaxiralari shakllantirilishini tashkil etish hamda aholini va boshqa iste’molchilarni arzon narxlardagi yangi meva-sabzavot mahsulotlari bilan yil davomida va uzluksiz ta’minlash maqsadida ularni rejali tarzda sotish; ixtisoslashtirilgan yangi omborxonalar, kartoshka saqlash joylari va sovutish kameralarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish, shuningdek, oziq-ovqat tovarlarini qayta ishlash va qadoqlash bo‘yicha zamonaviy, yuqori texnologiyali, energiyadan samarali foydalanadigan uskunalarni faol joriy etish yo‘li bilan meva- sabzavot mahsulotlarini saqlashning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash; ichki iste’mol bozori konyunkturasini muntazam o‘rganish, obyektiv sabablarga ko‘ra mahalliy sharoitlarda yetishtirilmaydigan yoki respublikada yetishmaydigan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan oziq-ovqat tovarlari va meva-sabzavot mahsulotlarini import bo‘yicha o‘z vaqtida chetdan keltirishni tashkil etish yuzasidan takliflarni kelishish uchun tayyorlash va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritish; dehqon oziq-ovqat bozorlarida chakana savdo tarmoqlarini kengaytirish, barcha tuman markazlarida, aholidan oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish bo‘yicha punktlar tashkil etish hisobiga ularga meva-sabzavot mahsulotlarini bevosita yetishtiruvchilardan to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qilishni yo‘lga qo‘yish; aholini, shu jumladan uzoqdagi va borish kiyin bo‘lgan joylardagi aholini, shuningdek, ijtimoiy soha muassasalarini oziq-ovqat tovarlari va meva-sabzavot mahsulotlari bilan ishonchli va uzluksiz ta’minlash; respublika va xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan qabullarni o‘tkazishda umumiy ovqatlanish korxonalariga ko‘maklashish va tashkiliy-metodik yordam ko‘rsatish; meva-sabzavot mahsulotlari uchun muvofiqlik sertifikatlari olishda, umumiy e’tirof etilgan xalqaro normalar va standartlar talablariga javob beradigan sifat menejmenti tizimlarini joriy etishda eksport qiluvchi tashkilotlarga amaliy yordam ko‘rsatish; yangi ixtisoslashtirilgan omborxonalar, kartoshka saqlash joylari va sovutish kameralarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilishni loyihalashtirishni va loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqishni tashkil etish, “O‘zbekoziqovqatzaxira” uyushmasi tarkibiga kiradigan tashkilotlar uchun qurilish-transport xizmatlari ko‘rsatish. “O‘zagroeksport” tashqi savdo kompaniyasi faoliyatining asosiy vazifalari: meva-sabzavot mahsulotlarining jahon va mintaqaviy bozorlari konyunkturasini marketing jihatdan chuqur tadqiq qilish, mamlakatimizning yangi va qayta ishlangan meva-sabzavot mahsulotlari eksportga chiqarilishini ta’minlash, ularni sotish uchun yangi bozorlarni izlash va o‘zlashtirish; O‘zbekistonda yetishtiriladigan o‘ziga xos sabzavot, meva, uzum va poliz mahsulotlariga tashqi bozorlardagi talab va takliflarni tizimli asosda o‘rganish va shuning asosida ushbu ekinlarni joylashtirish hamda fermer va dehqon xo‘jaliklari tomonidan yetishtirish, tayyor raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
ishonchli xorijiy xaridorlar bilan doimiy aloqa o‘rnatish, yangi va qayta ishlangan meva- sabzavot eksport qilish bo‘yicha ular bilan uzoq muddatli va qisqa muddatli shartnomalar tuzish;
O‘zbekiston Respublikasida har yili Xalqaro meva-sabzavot yarmarkasini eksport shartnomalari tuzilgan holda o‘tkazilishini tashkillashtirish hamda tomonlarning shartnomaviy majburiyatlari to‘liq va o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash; xorijiy investorlarning keng ko‘lamli ishtirokida kompaniyaga kiruvchi korxona va tashkilotlarning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish va mustahkamlash, meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilish uchun maxsus sabzavot omborlari va sovutish qurilmalarini barpo etish, rekonstruksiya qilish va modernizatsiyalash, ilg‘or xorijiy texnologiyalar va dizayndan foydalangan holda zamonaviy tara-qadoqlash mahsulotlari ishlab chiqarishni tashkil qilish; yetishtirilgan yangi va qayta ishlangan meva-sabzavot mahsulotlarini eksportga chiqarish bo‘yicha zamonaviy logistika tizimini keng joriy etish, mahsulotni xalqaro talablar va standartlarga mos keladigan holda saralash, kalibrlash va qadoqlash yo‘li bilan eksportga chiqarishdan oldin tayyorlashni tashkillashtirish; meva-sabzavot mahsulotlarini eksportga chiqarishning zamonaviy usullarini egallagan hamda ushbu mahsulotga bo‘lgan talabni va sotish bozorlarini o‘rganishga ixtisoslashgan menejer hamda mutaxassislarni tanlash va tarbiyalashni ta’minlash. 24.
tushunasiz? Agrar soha qonunchiligi kompleks agrar munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo’lib, u bir-biri bilan uzviy bog’langan, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishni tashkil etishga qaratilgan yer, mulkiy, mehnat va tashkiliy-boshqaruv sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Agrar qonunchilik talablarini buzish haqida gapirganda, avvalombor shu sohadagi qonunchilik tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlarni ko’rib o’tishimiz lozim. Ushbu ijtimoiy munosabatlar doirasi va yo’nalishlari quyidagilardan iboratdir: Birinchidan, qishloq xo„jalik ishlab chiqaruvchilarning xo„jalik faoliyati bilan bog„liq ijtimoiy munosabatlar; ikkinchidan, qishloq xo„jalik ishlab chiqaruvchilarning tabiiy resurslardan foydalanishlari bilan bog„liq ijtimoiy munosabatlar; uchinchidan, qishloq xo„jaligida mehnatni tashkil qilish bilan bog„liq ijtimoiy munosabatlar; to„rtinchidan, qishloq xo„jaligida tashkiliy-boshqaruv bilan bog„liq ijtimoiy munosabatlar; beshinchidan, qishloq xo„jaligida mulkchilik munosabatlari bilan bog„liq ijtimoiy munosabatlar va boshqalar.
25. Agrar qonunchilik talablarini buzganlik uchun qanday intizomiy jazo choralari qo‘llanilishi mumkin?
Intizomiy javobgarlik ob‟ekti agrar sohaga oid qoida va talablar hamda ichki mehnat tartibi bo’lib hisoblanadi. Intizomiy javobgarlik faqatgina, xodimlarning o’z mehnat faoliyatlari davomida o’z mehnat majburiyatlarini bajarmaganliklari tufayli kelib chiqadi.
Agrar sohada mehnat intizomini mustahkamlash bu sohadagi qonunchilikni ta‘minlashning samarali usullaridan biri hisoblanadi. O’z mehnat burchlarini qonunga nomuvofiq ravishda bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun aybdor bo’lgan xodimga ta‘sir ko’rsatish vositasi sifatida mehnat qonunchiligida intizomiy javobgarlik belgilangan. Intizomiy javobgarlikka tortish uchun xodim tomonidan sodir qilingan intizomga xilof nojo’ya xatti-harakat asos bo’ladi. Agrar soha qonunchiligini buzganlik uchun intizomiy javobgarlik – bu mehnat majburiyatlari agrar sohasidagi reja va tadbirlarini amalga oshirish bo’yicha o’z majburiyatlarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun, shuningdek, rioya etilishi mehnat shartnomasi yoki ichki mehnat intizomi qoidalarida belgilangan agrar soha talablari buzilgan taqdirda qo’llaniladi. 26.
javobgarlikning xususiyati nimada? Agrar qonunchilikni buzganlik uchun yuridik javobgarlikning navbatdagi turi fuqaroviy- huquqiy javobgarlik hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida turli mulk shakllarini rivojlantirish, soddalashtirish hamda muhofaza qilishda fuqarolik-huquqiy (mulkiy) javobgarlik muhim ahamiyat kasb etadi. Konstitutsiyamizda belgilanganidek, ―mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar etkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart‖. Aks holda bunday zarar belgilangan tartibda, aksariyat hollarda, fuqarolik-huquqiy tartibda qoplanadi. Agrar qonunchiligi norma va talablarini buzish natijasida yetkazilgan zararni fuqaroviy- huquqiy tartibda undirish fuqarolik qonunchiligining hamda qishloq xo’jaligidan foydalanish bilan bog’liq bir qator qoidalarga asoslanadi: *jismoniy yoki yuridik shaxsga yetkazilgan zarar uni etkazgan shaxs tomonidan to’la hajmda qoplanishi zarur; *shartnoma yoki qonunda zarar etkazuvchining yetkazilgan zarar me‘yoridan ortiqcha kompensatsiya to’lovi to’lashi ko’zda tutilishi mumkin; *zarar etkazgan shaxs basharti zarar uning aybi bilan etkazilmaganligini isbotlasa yoki aybi bo’lmasa zararni qoplashdan ozod etilishi mumkin; *huquqqa mos harakatlar natijasida yetkazilgan zarar qonunda ko’zda tutilgan hollardagina qoplanadi, zararni qoplash jabrlanuvchi iltimosi yoki uning roziligi bilan yetkazilgan hamda zarar etkazuvchi shaxs qilmishi jamiyatdagi axloq mezonlariga zid bo’lmagan taqdirda, zararni qoplash rad etilishi mumkin; *kelgusida zarar etkazish xavfi bunday faoliyatni to’xtatish to’g’risida da‘vo qo’zg’ash uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin;
*agar yetkazilgan zarar tashkilot, qurilma yoki boshqa ishlab chiqarish faoliyati natijasida yetkazilgan bo’lsa, sud javobgarga yetkazilgan zararni qoplash barobarida bunday faoliyatni to’xtatish yoki tugatish majburiyatini ham yuklashi mumkin; *sud faoliyatni to’xtatish yoki tugatishni bunday faoliyat jamiyat manfaatlariga zid bo’lgan taqdirdagina rad etishi mumkin. Bunday faoliyatni to’xtatish yoki tugatishning rad etilishi jabrlanuvchini yetkazilgan zararni qoplash huquqidan mahrum etmaydi; *yuridik yoki jismoniy shaxs o’z xodimining mehnat (mansab, xizmat) majburiyatini bajarishi munosabati bilan yetkazilgan zararni qoplaydi. Bunda xodim mehnat yoki fuqarolik-huquqiy shartnoma asosida faoliyat yuritayotgan bo’lishi lozim; 27.
qanday hollarda qo‘llaniladi? Agrar qonunchilik talablarini buzganlik uchun boshqa javobgaliklardan farqli ravishda ma‘muriy javobgarlik ushbu munosabatlarni tartibga solishda keng qo’llanadigan yuridik javobgarlik turi hisoblanadi. Yodda tuting. O’zbekiston Respublikasining MJTKning 10-moddasiga ko’ra ma‘muriy huquqbuzarlik deganda qonun hujjatlariga binoan ma‘muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va yerkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g’ayrihuquqiy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi‖ 46 .
Ma‘muriy javobgarlikka tortish uchun quyidagi asoslar bo’lishi talab etiladi: 1) qilmishda qishloq xo’jaligi sohasidagi huquqbuzarlik alomatlari mavjud bo’lishi; 2) huquqbuzarlik subyektining qasd yoki ehtiyotsizlik ko’rinishidagi aybi; 3) ma‘muriy javobgarlik to’g’risidagi qonunchilikda uning buzilganligi uchun sanksiya ko’zda tutuvchi va sodir etilishini taqiqlovchi normaning mavjudligi. Ma‘muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksning 10-bobida qishloq xo’jaligidagi huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy javobgarlik belgilangan. 28.
bilasiz?
Agrar qonunchilikni buzganlik uchun yuridik javobgarlik turlaridan biri jinoyat-huquqiy javobgarlik bo’lib, jinoyat kodeksida taqiqlangan qilmish sodir etilgan taqdirdagina qo’llanadigan javobgarlikning eng og’ir turidir51 . Agrar sohadagi jinoyatlar boshqa huquqbuzarliklardan asosan quyidagi ikki belgisi bilan farqlanadi: 1) obyekt 2) qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga zarar yetkazilganligi fakti. Agrar sohadagi jinoyatlarni ikkiga bo’lib o’rganishimiz mumkin: 1)umumiy xususiyatli jinoyatlar; 2) maxsus xususiyatli jinoyatlar. Agrar sohadagi jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: 1) Agrar sohadagi jinoyatlar natijasida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga jiddiy putur etkaziladi; 2) Agrar sohadagi jinoyatlar faqatgina moddiy tarkibli jinoyatlar bo’lib, ular muayyan ijtimoiy xavfli oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog’langan; 3) Jinoyat kodeksida qishloq xo’jalik sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlik belgilangan bir qator normalari o’z xaraktyeriga ko’ra, havolaki bo’lib, qishloq xo’jalik qonunchiligi qoida-talablariga murojaat qiladi. Yodda tuting! Agrar qonunchiligi talablarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik - qishloq xo’jaligining Jinoyat kodeksida belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi jinoyat
sodir etishda aybdor bo’lgan shaxsga nisbatan sud tomonidan hukm qilish, jazo yoki boshqa huquqiy ta‘sir chorasi qo’llanilishida ifodalanadigan huquqiy oqibatdir. Agrar soha qonunchiligini buzish bilan bog’liq jinoyat esa, jazo tahdidi ostida jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jalik tizimiga, atrof tabiiy muhitga va uning alohida kompanentlariga, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga, qishloq xo’jalik mahsuloti ishlab chiqarish sifati samaradorligiga, qishloq xo’jalik korxonalari hamda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi fuqarolarning qonuniy manfaatlariga tahdid ko’rsatuvchi har qanday harakat yoki harakatsizlikdir. 29.
solinadi? Respublikamizda kooperatsiya sohasida normativ-huquqiy baza shakllantirilgan. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (69 va 70 moddalari), O’zbekiston Respublikasining ―Kooperatsiya to’g’risida‖, ―Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida‖gi Qonunlari kooperatsiyaga oid munosabatlarni tartibga soladi. 30.
Kooperatsiyaning tijoratchi va tijoratchi bo‘lmagan qanday turlarini bilasiz? O’zbekiston Respublikasining «Kooperatsiya to’g’risida»gi qonunining 3- moddasiga muvofiq, kooperativ — kooperatsiyaning birlamchi bo’g’ini hisoblanadi. Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiiy boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish-matlubot kooperativlarining faoliyati, o’z a‘zolarining, shuningdek mehnat shartnomalari (kontraktlar, bitimlar) bo’yicha ishlayotgan kishilarning o’z mehnatlari bilan shaxsan ishtirok etishiga asoslanadi. Matlubot kooperativlari hamda o’z a‘zolarining o’y-joy-maishiy va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan kooperativlar faoliyati o„z mehnati bilan shaxsan ishtirok etish bilan bo„lmasligi ham mumkin. 31.
tartibini aytib bering! Tashkil etish Ta‘sischilarning yig‘ilishini o‘tkazish 1-bosqich Ta‘sis hujjati: Ustavini tasdiqlash Yer uchastkasi ni olish. 2-bosqich Kooperativni davlat ro‘yxatiga olish Ro‘yxatga olinganligi haqidagi guvohnomani olish. 3-bosqich Kooperativ shtamplarini tayyorlash Bankda hisobvaroq ochish Tugatish Qishloq xo’jaligi kooperativiga (shirkat xo’jaligiga) a‘zolik quyidagi hollarda tugatiladi: kooperativ (shirkat) a‘zoligidan ixtiyoriy ravishda chiqilganda; kooperativ (shirkat) faoliyatida mehnati bilan ishtirok etish tugatilganda; kooperativ (shirkat) a‘zoligidan uning ustavida belgilangan hollarda va tartibda chiqarilganda;
boshqaruvning (raisning) qishloq xo’jaligi kooperativiga (shirkatga) qabul qilish to’g’risidagi qarori umumiy majlisda tasdiqlanmaganda; kooperativ (shirkat) xo’jalik yuritishning boshqa shakllariga o’zgartirilib qayta tashkil etilganda yoki kooperativ (shirkat) tugatilganda. Qishloq xo’jaligi kooperativiga (shirkat xo’jaligiga) a‘zolikni tugatish tartibi uning ustavida belgilanadi. Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) a‘zoligidan chiqarish ustidan sud tartibida shikoyat qilinishi mumkin. 32.
mutloq vakolatlariga nimalar kiradi? Qishloq xo’jaligi kooperativining (shirkat xo’jaligining) umumiy majlisi: kooperativning (shirkatning) ustavini qabul qiladi va unga belgilangan tartibda o’zgartishlar kiritadi; kooperativning (shirkatning) raisini, kooperativning (shirkatning) boshqaruvini va taftish komissiyasini (taftishchini) saylaydi va ularni chaqirib oladi, ularning faoliyati to’g’risidagi hisobotlarini eshitadi va faoliyatiga baho beradi; kooperativ (shirkat) a‘zoligiga qabul qilish, a‘zolikdan chiqarish to’g’risidagi masalalarni, shuningdek kooperativ (shirkat) a‘zoligidan chiqish bilan bog’liq masalalarni hal etadi; kooperativning (shirkatning) ichki mehnat tartibi qoidalarini hamda mehnatga haq to’lash tartibini belgilaydi; kooperativ (shirkat) a‘zolarining mulkiy paylari miqdorini belgilaydi; kooperativ (shirkat) faoliyatining biznes-rejalarini va ularning ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlaydi; Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligini) Kooperativning yuqori boshqaruv idorasi Kooperativning ijro organi kooperativ boshqaruvi (raisi) Taftish komissiyasi (umumiy yig'ilish oldida hisobdor) kooperativ raisini, taftish komissiyasini saylaydi va ularga kooperativni boshqarish bo'yicha vakolatlarni topshiradi Umumiy yig'ilish daromadni (foydani) taqsimlash tartibini, kooperativning (shirkatning) bo’linmas, pay va boshqa jamg’armalari turlarini, miqdorini va ulardan foydalanish yo’nalishlarini belgilaydi; kooperativni (shirkatni) qayta tashkil etish va tugatish, uning uyushmalar, jamiyatlar, agrofirmalar va boshqa birlashmalarga kirishi va ulardan chiqishi masalalarini hal etadi. 33.
shakillantiriladi? Kooperativ (shirkat) mol-mulkini shakllantirishda yuridik va jismoniy shaxslar shartnoma asosida pul va moddiy badallar kiritish yo’li bilan ishtirok etishlari mumkin. Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) tomonidan tashkil etiladigan korxonalar va tashkilotlarning mol-mulki, shuningdek xo’jaliklararo korxonalar va tashkilotlarning mol-mulki ularning ulushli ishtirokiga muvofiq shu kooperativning (shirkatning) mulki hisoblanadi. Tarkibiga qishloq xo’jaligi kooperativlari (shirkat xo’jaliklari), mulkchilikning turli shaklidagi boshqa korxonalar va tashkilotlar kirgan uyushmalarning mol-mulki ularning umumiy (ulushli) mulki hisoblanadi. Tarkibiga faqat kooperativlar (shirkatlar) kirgan uyushmalarning mol- 121 mulki, agar uyushmalarning ta‘sis hujjatlarida yoki qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, shu kooperativlarga (shirkatlarga) umumiy (ulushli) mulk huquqi asosida qarashli bo’ladi. Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) yuridik va jismoniy shaxslardan mol-
mulkni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda olish, ijaraga yoki vaqtincha foydalanishga olish huquqiga ega. 34.
Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) va Aksiyadorlik jamiyatlarini o‘xshash va farqlovchi jihatlarini ko‘rsating! 35.
Fermer xo‘jaligini tashkil etishda tanlov o‘tkazish tartibi qanday va qaysi huquqiy hujjat bilan tartibga solinadi? Fermer xo’jaligi tashkil etish shartlari qonunda aniq ko’rsatib berilgan. Qonunning 5-moddasiga ko’ra, fermer xo’jaligi qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarda va zaxira yerlarda tashkil etiladi. Fermer xo’jaligi xo’jalik boshlig’i tomonidan, xo’jalikka alohida molmulk ajratib berish va ustavini tasdiqlash yo’li bilan tashkil etilishi qonunning 6- moddasida bayon etilgan. Qonunning 4-moddasida esa, o’n sakkizga to’lgan, qishloq xo’jaligida tegishli malaka va ish tajribaga ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasining fuqarosi fermer bo’lishi mumkinligi belgilab qo’yilgan. Chorvachilik mahsulotlari etishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaligi kamida 30 shartli bosh chorva moli bo’lgan taqdirda tashkil etiladi. Lekin mazkur shartlarning mavjudligi fermer xo’jaligi tashkil etish va fermer bo’lish uchun yetarli degan xulosani bermaydi. Respublikamizda fermer xo’jaligini tashkil etish istagida bo’lgan shaxslarga qat‘iy talablar qo’yilgan. Bunda Fermer xo’jaligi tashkil etish uchun uning boshlig’i belgilangan tartibda yer uchastkasi olishi kerak bo’ladi. Fermer xo’jaliklarini tashkil etish uchun yer uchastkalari zaxira yerlardan, yuridik va jismoniy shaxslarga berilmagan qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlaridan beriladi (Qonunning 10-moddasi). 36.
Fermer xo‘jaligini tashkil etishda g‘oliblarni aniqlashda nimalarga ahamiyat beriladi? Tanlovda ishtirok etish uchun qatnashuvchilarni tanlash ikki bosqichdan iborat bo’ladi: birinchi bosqichda hujjatlarning to’liqligi va mazmuni tekshiriladi; ikkinchi bosqichda talabgorlarning arizalarida bayon qilingan takliflarning iqtisodiy asoslanganligi o’rganib chiqiladi. Bunda talabgorlarning imkoniyatlari 10 ballik reyting shkalasida baholanadi. Bunda olgan bali eng yuqori ball olgan talabgordan 10 ballgacha yoki 10 ballga farq qilgan talabgorlar eng yuqori ball olgan talabgorlar hisoblanadi va tanlovda ishtirok etish uchun tavsiya etiladi. Tanlov uni o’tkazish to’g’risida e‘lon qilingan kundan so’ng bir oydan keyin o’tkaziladi va unda komissiya a‘zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgandagina haqiqiy hisoblanadi. Tanlov eng ko’p ariza tushgan loyihalar bo’yicha boshlanib, arizalarning soni kamayishiga qarab navbatma-navbat o’tkaziladi. 128 Eng ko’p yakuniy ball to’plagan talabgor tanlov g’olibi deb komissiya raisi tomonidan e‘lon qilinadi. Komissiya yakuniy yig’ilishining bayonnomasi ikki nusxada tuzilib, komissiya raisi, a‘zolari va kotibi tomonidan imzolanadi. Yer maydonlarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiqish bo’yicha tuman komissiyasining qarori protokol bilan rasmiylashtiriladi va barcha hujjatlar, shu jumladan tuman fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari kengashining xulosasi bilan birgalikda ko’rib chiqish uchun xalq deputatlari tuman Kengashiga yuboriladi. Xalq deputatlari tuman Kengashi eng yaqindagi sessiyada yer uchastkalari berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiqish bo’yicha tuman
komissiyasi tomonidan taqdim etilgan hujjatlarni ko’rib chiqadi va tegishli qaror qabul qiladi, ushbu qaror tuman hokimiga yuboriladi. Tuman hokimi xalq deputatlari tuman Kengashining ijobiy qarori asosida uch kun mobaynida fermer xo’jaligi yuritish uchun yer uchastkasi berish to’g’risida qaror chiqaradi va uch kun muddatda ushbu qarorni tasdiqlash uchun viloyat hokimi boshchilik qiladigan yer maydonlarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiqish bo’yicha viloyat komissiyasiga yuboradi. Bunda tuman hokimining qaroriga tuman fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari kengashining xulosasi, yer maydonlarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiqish bo’yicha tuman komissiyasining qarori, shuningdek xalq deputatlari tuman Kengashining qarori ilova qilinadi. Viloyat hokimi boshchilik qiladigan viloyat komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni ko’rib chiqadi va tuman hokimining fermer xo’jaligi yuritish uchun yer uchastkasi berish to’g’risidagi qarorini tasdiqlash (yoki tasdiqlashni rad etish) haqida qaror qabul qiladi. Rad etish to’g’risidagi qaror tanlovni o’tkazish shartlari buzilgan taqdirda va yer uchastkasini ijaraga berish tartibining qo’pol ravishda buzilishlari aniqlangan hollarda qabul qilinadi. Tuman hokimining fermer xo’jaligi yuritish uchun yer uchastkasi berish to’g’risidagi qarori viloyat hokimi boshchilik qiladigan yer uchastkalari berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiquvchi viloyat komissiyasi tomonidan tasdiqlanganidan keyin kuchga kiradi. 37.
Qonunchilik fermer xo‘jaliklarini tugatishni qanday asoslarini ko‘zda tutadi? kasini ijaraga olish huquqidan ixtiyoriy voz kechilganida; - fermer xo’jaligi bankrot deb topilganda, shu jumladan moddiy-texnika resurslari yetkazib beruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat 139 ko’rsatuvchilar bilan hisob-kitob muntazam ravishda amalga oshirilmaganida; - fermer xo’jaligining boshlig’i vafot etib, xo’jalik faoliyatini davom ettirishni xohlovchi merosxo’r bo’lmasa; - davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun yoki yer to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun, shu jumladan fermer xo’jaligi yer uchastkasidan belgilangan maqsadda foydalanmaganida, xususan shartnomaatsiya shartnomasida nazarda tutilmagan qishloq xo’jaligi ekinlarini ekkanida yer uchastkasini olib qo’yish zarurati bo’lgan taqdirda, yer uchastkasini ijaraga olish shartnomasi belgilangan tartibda bekor qilinsa (32-modda). Qonunning 33-moddasida fermer xo’jaligini tugatish tartibi mustahkamlangan. Unga ko’ra, agar fermer xo’jaligi ixtiyoriylik asosda tugatilganda fermer xo’jaligi boshlig’ining qarorini chiqarish talab etiladi. Basharti fermer xo’jaligining xohishiga bog’liq bo’lmagan taqdirda, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda sudning hal qiluv qaroriga asosan tugatiladi. 38.
Chorvachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaligi qanday tashkil etiladi? Chorvachilik mahsulotlari etishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaligi kamida 30 shartli bosh chorva moli bo’lgan taqdirda tashkil etiladi. 39.
bo‘lish, ajratib chiqarish, o‘zgartirish) qanday tartibda amalga oshiriladi? Qonunchilikda fermer xo’jaligini tugatish asoslari belgilab qo’yilgan bo’lib, fermer xo’jaligi quyidagi hollarda tugatiladi: - yer uchastkasini ijaraga olish huquqidan ixtiyoriy voz kechilganida; - fermer xo’jaligi bankrot deb topilganda, shu jumladan moddiy- texnika resurslari yetkazib beruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat 139 ko’rsatuvchilar
bilan hisob-kitob muntazam ravishda amalga oshirilmaganida; - fermer xo’jaligining boshlig’i vafot etib, xo’jalik faoliyatini davom ettirishni xohlovchi merosxo’r bo’lmasa; - davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun yoki yer to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun, shu jumladan fermer xo’jaligi yer uchastkasidan belgilangan maqsadda foydalanmaganida, xususan shartnomaatsiya shartnomasida nazarda tutilmagan qishloq xo’jaligi ekinlarini ekkanida yer uchastkasini olib qo’yish zarurati bo’lgan taqdirda, yer uchastkasini ijaraga olish shartnomasi belgilangan tartibda bekor qilinsa (32-modda). Qonunning 33-moddasida fermer xo’jaligini tugatish tartibi mustahkamlangan. Unga ko’ra, agar fermer xo’jaligi ixtiyoriylik asosda tugatilganda fermer xo’jaligi boshlig’ining qarorini chiqarish talab etiladi. Basharti fermer xo’jaligining xohishiga bog’liq bo’lmagan taqdirda, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda sudning hal qiluv qaroriga asosan tugatiladi. 40.
Fermer xo‘jaliklarini yer ijara shartnomasi qanday tartibda bekor qilinadi? 41.
beriladi? Fermer xo’jaligi to’g’risidagi qonunni 10-moddasi. Fermer xo‘jaliklari yuritish uchun beriladigan yer uchastkalari Fermer xo‘jaliklari yuritish uchun yer uchastkalari: zaxira yerlardan; yuridik va jismoniy shaxslarga berilmagan, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan; Ilmiy-tadqiqot muassasalari, oliy o‘quv yurtlari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari va umumta’lim maktablarining yerlari, shuningdek suv fondi yerlari fermer xo‘jaliklariga berilishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi, katta va kichik daryolar, suv havzalari bo‘ylab joylashgan yer uchastkalari fermer xo‘jaligi yuritish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda beriladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi bo‘ylab besh yuz metrli mintaqada faoliyati hayvonlarni (chorva mollar, parrandalar, mo‘ynali va boshqa hayvonlarni, baliqlar, asalarilarni, hayvonot bog‘lari hamda vivariylarning hayvonlarini va boshqa jonivorlarni) ko‘paytirish, o‘tlatish va boqish bilan bog‘liq bo‘lgan chorvachilik, parrandachilik hamda boshqa yo‘nalishdagi fermer xo‘jaliklariga yer uchastkalari berish taqiqlanadi. Fermer xo’jaliklariga yer uchastkalarini berishning huquqiy tartibi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 30 oktyabrdagi 476-son qarori bilan tasdiqlangan ―Yer uchastkalarini fermer xo’jaliklariga uzoq muddatli ijaraga berish tartibi to’g’risida Nizom ga asosan belgilanadi. 42.
Fermer xo‘jaligida mehnat munosabatlari qanday tartibga solinadi? Qishloq xo’jaligida mehnatni tashkil
etish O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, ―Qishloq xo’jalik kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida‖gi, ―Fermer xo’jaligi to’g’risida‖gi, ―Dehqon xo’jaligi to’g’risida‖gi qonunlari, ―Qishloq xo’jalik kooperativi(shirkat xo’jaligi)ning va Fermer xo’jaligining namunaviy Ustavi, har bir qishloq xo’jalik korxonasining ustavi hamda Ichki mehnat tartibi Namunaviy Qoidalarida belgilangan tamoyillar asosida amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ko’rsatilishicha, har bir
shaxs mehnat qilish, yerkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash huquqiga ega. Davlat iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish yerkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jixatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi (53-modda). 43.
Yerga bo‘lgan ijara huquqini bekor qilinishini fermer xo‘jaligini tugatishga nisbatan ta’sirini ayting. 44.
Dehqon xo‘jaligiga ta’rif bering. Dehqon xo‘jaligi qanday o‘ziga xos xususiyatlarga ega? Dehqon xo„jaligi – oilaviy mayda tovar xo„jaligi bo„lib, oila a‟zolarining shaxsiy mehnati asosida, myeros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish uchun oila boshlig„iga byerilgan tomorqa yer uchastkasida qishloq xo„jaligi mahsulotlari etishtiruvchi xo„jalik. Dehqon xo’jaliklari tashkiliy ishlab chiqarish bo’yicha quyidagicha o„ziga xos xususiyatlarga ham ega: – dehqon xo’jaligi ishlab chiqarish munosabatlarining barcha yo’nalishlarini qamrab olgan ishlab chiqarish subyekti hisoblanadi; – dehqon xo’jaligi a‘zolarining istagiga ko’ra yuridik shaxs tashkil etgan holda va yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishi mumkin; – ishlab chiqarilgan mahsulotlarning asosiy qismi aholi tomonidan iste‘mol bozorlarida naqd tovar-pul shakli ko’rinishida xarid etiladi va iste‘mol qilinadi; – dehqon xo’jaliklari boshqa ishlab chiqarish korxonalari kabi bozor qonuniyatlari asosida o’z faoliyatlarini amalga oshirsalarda, ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning asosiy qismini aholi iste‘mol qiladi; Yodda tuting! Dehqon xo„jaligi – oilaviy mayda tovar xo„jaligi bo„lib, oila a‟zolarining shaxsiy mehnati asosida, myeros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish uchun oila boshlig„iga byerilgan tomorqa yer uchastkasida qishloq xo„jaligi mahsulotlari etishtiruvchi xo„jalik. Dehqon xo‟jaligidagi faoliyat– tadbirkorlik faoliyati Amalga oshirish shakillari Yuridik shaxs tashkil etgan holda Yuridik shaxs tashkil etmasdan 144 – dehqon xo’jaligi ishlab chiqarishning barcha sohalarida shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni o’zida ifodalaydi; – dehqon xo’jaliklarining bozor iqtisodiyoti munosabatlaridan kelib chiqqan holda uning eng muhim xususiyatlari ularni ishlab chiqarish jarayoni oilaning iste‘mol tasnifiga ega; – oilaviy xo’jalik hisoblanadi, mehnat oila a‘zolari tomonidan amalga oshiriladi va dehqon xo’jaligi subyekti tadbirkor subyekti hisoblanadi 45.
Dehqon xo‘jaligi a’zolarining huquqiy holatini tushuntirib bering. Ularning pensiya ta’minoti qay tartibda amalga oshiriladi? Dehqon xo’jaligi oilaviy mayda tovar xo’jaligi bo’lgani bois, oila a‘zolarining shaxsiy mehnatiga asoslanadi. Ushbu xususiyat uning a‘zolarining huquqiy holatiga ta‘sir ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasining ―Dehqon xo„jaligi to„g„risida‖gi Qonuniga muvofiq, dehqon xo’jaligi a‘zolari jumlasiga oila boshlig’i, uning xotini (yeri), bolalari, shu jumladan farzandlikka olingan bolalari, tarbiyaga olgan bolalari, ota-onalari, mehnatga qobiliyatli yoshga etgan boshqa qarindoshlari kiradi (3-modda). Qonunda dehqon xo’jaligi a‘zosi bo’lish uchun quyidagicha talablar nazarda tutilgan: 1) bir oila bo’lishi; 2) birgalikda yashashi; 3) dehqon xo’jaligini birgalikda yuritishda qatnashishi lozim. Shu bilan bir qatorda Qonunda dehqon xo’jaligi a‘zolari soniga nisbatan talab yoki cheklov nazarda tutilmagan.
Dehqon xo„jaligi a‟zosi – birgalikda yashayotgan va dehqon xo„jaligini birgalikda yuritayotgan oila boshlig„i, uning xotini (yeri), bolalari, shu jumladan farzandlikka olingan bolalari, tarbiyaga olgan bolalari, ota-onalari, mehnatga qobiliyatli yoshga etgan boshqa qarindoshlari. 46.
Dehqon xo‘jaligi a'zolari qanday huquqlarga ega? Huquqlari dehqon xo’jaligi nomidan ishonchnomasiz ish ko’rish yuridik va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish ishonchnomalar berish bankda hisobvaraqlar ochish Majburiyati dehqon xo’jaligining hamda uning a‘zolarining manfaatlari himoya qilish dehqon xo’jaligining hamda uning a‘zolarining huquqlari amalga oshirilishini ta‘minlash Huquqlari shartnomaga ko’ra birgalikda yoki yakka tartibda foydalaniladigan daromaddan o’z ulushini olish davlat ijtimoiy sug’urtasidan o’tkazilish va ijtimoiy ta‘minlanish dehqon xo’jaligida sarflangan ish vaqti mehnat stajiga kiritilish Majburiyati dehqon xo’jaligining ishlab chiqarish faoliyatida shaxsiy mehnati bilan ishtirok etishi 47.
Dehqon xo’jaligini tashkil etish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1-bosqich – yer uchastkasini olishga muhtoj bo’lgan fuqarolar dehqon xo’jaligini yuritish uchun yashash joyidagi tuman (shahar) hokimiga oilasining tarkibini va yer uchastkasining mo’ljallangan joyini ko’rsatgan holda ariza beradi; 2-bosqich – yer uchastkalarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiquvchi komissiyasi arizani ko’rib chiqib, tegishli xulosa taqdim etadi; 3-bosqich – yer uchastkalarini berish (realizatsiya qilish) masalalarini ko’rib chiquvchi komissiyasi xulosasi asosida tuman (shahar) hokimi dehqon xo’jaligini yuritish uchun fuqarolarga yer uchastkalari berish to’g’risida qaror qabul qiladi yoki arizachiga yer uchastkasi berish bo’yicha asoslantirilgan rad javobini yuboradi; 4-bosqich – tuman (shahar) hokimining yer uchastkasi berishni rad etish to’g’risidagi qarori ustidan sudga yoki bo’ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga, mansabdor shaxsga shikoyat qilinishi mumkin;
5-bosqich – dehqon xo’jaligi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat ro’yxatiga olinadi hamda dehqon xo’jaligi boshlig’iga Yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqini beruvchi davlat hujjati hamda davlat ro’yxatidan o’tkazilganlik to’g’risidagi belgilangan namunadagi guvohnoma beriladi; 6-bosqich – fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlari har bir dehqon xo’jaligini Xo’jalik kitobiga kiritib, unda dehqon xo’jaligining tarkibi, xo’jalik boshlig’i yoxud uning
vazifasini bajaruvchi shaxs, shuningdek xo’jalikning tashkiliy-huquqiy shakli to’g’risidagi ma‘lumotlarni qayd etib qo’yadi. 48.
Dehqon xo‘jaliklari yer uchastkalaridan samarali foydalanish sohasida monitoring qay tartibda amalga oshiriladi? Dehqon xo’jaliklari yer uchastkalaridan samarali foydalanish sohasida monitoringni tashkil etish masalasi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 18- martdagi 205-son ―Dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer uchastkalaridan samarali foydalanishni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida‖gi qarorida belgilangan. Monitoring ishlarini o„tkazish, qoida tariqasida, ekish (mart-aprel, avgust-sentyabr, noyabr-dekabr oylari) va parvarishlash davri bo„yicha belgilanadi. 49.
O‘zbekiston Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi qachon va qanday huquqiy xujjat asosida tashkil etildi? O‘zbekiston Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi qachon va qanday huquqiy xujjat asosida tashkil etildi? O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017-yil 9-oktabrdagi PF-5199-son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida 2017-yil 10-oktabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini yanada rivojlantirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida” Qarori asosida O‘zbekiston Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi tashkil etilgan va uning tuzilmalari, vazifalari va boshqalar yuqoridagi qarorda batafsil yoritilgan. 50.
korxona to‘g‘risida”gi qonuni bilan tartibga solish mumkinmi? Ha, sababi Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyat yo’nalishlariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi); fermer xo’jaliklari; qishloq xo’jaligidagi aksiyadorlik va boshqa xo’jalik jamiyatlari; davlat qishloq xo’jaligi korxonalari; dehqon xo’jaliklari; qishloq xo’jaligida xususiy korxonalari; qishloq xo’jaligidagi boshqa korxonalar. Bundan ko’rinib turibdiki, fermer xo’jaligi ham xusisiy korxona. Ushbu qonunning 1 – moddasiga asosan, Ushbu Qonunning maqsadi xususiy korxonalarning tuzilishi, faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Download 439,94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish