Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

O‘QUVCHI-YOSHLARNING HUSHYORLIK VA OGOHLIK FAZILATLARINI RIVOJLANTIRISHDA 
NEYROLINGVITIK DASTURLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARINING AHAMIYATI 
 
MAVLONOV B.B., TDPU. 
 
Bugungi kunda globallashuv jarayoni turli mamlakatlarga o‘tkazayotgan ta’siri ham turlicha. Bu vaziyat dunyo 
mamlakatlarining ma’naviy, iqtisodiy, harbiy, salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bog‘liq. Har bir ijtimoiy 
hodisaning ijobiy va salbiy tomoni bo‘lgani singari, globallashuv jarayoni ham bundan mustasno emas. Dunyoda yuz 
188 

---

berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o‘tkazayotgan salbiy ta’sirini kamaytirish va ijobiy ta’sirini 
kuchaytirish uchun, shu hodisaning har bir sohaga bo‘lgan ta’sirini chuqurroq o‘rganish, undan foydalanish 
strategiyasini ishlab chiqish zarur. Demak, ayni zamonda globallashuv jarayoni o‘quvchi-yoshlarda hushyorlik va 
ogohlik fazilatlarini rivojlantirish va bu boradagi tadqiqotlarni olib borishnitalab etadi. Bugungi kunda xalqaro axborot 
ko’lami, uning zamonaviy xususiyatlari va o‘ziga xos masshtabi, xalqaro munosabatlarda axborot ko‘lamining oldingi 
safga chiqishi, zamonaviy axborot davrining chaqiriqlari, geosiyosiy va tafakkurdagi qarama-qarshiliklar maydonida 
axborotning xavfga aylanishi, axborot globallashuvi jarayonida milliy xavfsizlik masalasi ustuvordir. “Agar biz bu 
masalada hushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va mas’uliyatimizni yo‘qotsak, bu o‘ta muhim ishni o‘z holiga, 
o‘zibo‘larchilikka tashlab qo‘yadigan bo‘lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo‘g‘rilgan va ulardan oziqlangan 
ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o‘zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo‘lidan 
chetga chiqib qolishimiz mumkin”. Bunda neyrolingvistik dasturlashtirish texnologiyalari asosida o‘quvchi-yoshlarning 
hushyorlik va ogohlik fazilatlarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biridir. O‘quvchi-yoshlarni ma’naviy madaniyatini 
rivojlantirishda aynan neyrolingvistik dasturlash texnologiyasini tatbiq etishga bugun alohida ehtiyoj tug‘ilmoqda. 
Neyrolingvistik dasturlash o‘quvchi-yoshning subyektiv tajribasini, uning fikrlash, hulq va kommunikativ jarayonlarini 
ifodalash usuli sifatida atrof-muhitni o‘zi va boshqalar tomonidan to‘g‘ri idrok qilishni, samarali muloqotni tashkil 
etishga yordam beradi. Neyrolingvistik dasturlash o‘quvchi-yoshning xulq-atvor strategiyasini tahlil etish asosida uni 
muvaffaqqiyat bilan qo‘llash imkonini beradi. 
Neyrolingvistik dasturlash – ta’limning gumanitar texnologiyasi hisoblanib, uning asosiy vazifasi o‘quvchi-
yoshlarda ma’naviy madaniyatni rivojlantirishga doir kafolatlangan natijalarga erishish uchun unda samarali muloqot 
texnikasini shakllantirish, o‘zi va yon-tarofdagi kishilarning xulq-atvorini ongli ravishda o‘zgartirishga yo‘naltirilgan 
faoliyatga tayyorlashdan iboratdir. Neyrolingvistik dasturlashtirishning uchta asosiy elementi mavjud: “neyro” – nerv 
tizimining miya va tana o‘rtasidagi aloqadorligini; “lingvistika” – so‘zlar va til vositadasi o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni; 
“dasturlashtirish” – fikr va harakatlarni ketma-ketlikda takrorlanib turishini tizimga solishni anglatadi. Demak, insonni 
til va so‘zlar vositasida fikri va xatti-harakatini boshqarish neyrolingvistik dasturlashtirishning asosiy mohiyatini tashkil 
etadi. Neyrolingvistik dasturlash texnologiyalari turli tadqiqot ishlari bo‘lmoqda. 
Yoshlarda ogohlik va hushyorlik fazilatlarini tarkib topdirishda neyrolingvistik dasturlash atamasiga 
quyidagicha ta’rif beramiz: “so‘z orqali ishontirishning alohida shakllari yordamida yoshlarning ichki ongiga 
manipulyativ ta'sir ko‘rsatish uslubidir”. Bunda insonda yetarli darajada mustahkam psixologik ko‘rsatmalar paydo 
bo‘lib, ular keyinchalik muayyan harakatlarga undashi mumkin. Masalan, internetdagi turli sayt, elektron pochtalar va 
turli tarmoq tizimlari orqali amalga oshirilishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ta’limning rivojlanishi bevosita 
mamlakatning barqarorligi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, axloqiy, maishiy, texnologik va axborot kabi 
sohalarning 
о‘zaro bog‘liqligi va mavjudligi asosida shakllanadi. Bunda pedagogik ta’lim tizimining tutgan о‘rni 
alohida ahamiyatga molikdir. Chunki uning asosiy vazifasi 
о‘quvchi-yoshlarning intelektual bilim darajasi va tarbiyasi, 
shuningdek, dunyoqarashini shakllantirish hamda hushyorlik va ogohlik fazilatlarini rivojlantirishni ta’minlashga 
qaratilgan. Mazkur masala neyrolingvistik dasturlash texnologiyalari asosida 
о‘quvchi-yoshlarning hushyorlik va 
ogohlik fazilatlarini rivojlantirish ilmiy nuqtayi nazardan ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik masala 
hisoblanadi. Bu masalani tarixiy nuqtayi nazardan o’rganadigan bo’lsak XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning 
boshlarida Turkiston (Markaziy Osiyo) o’lkasida pedagogik fikrlarning rivojlanishida, xalq maorifi ishlarini 
yuksaltirishda ilg’or ziyolilarning xizmatlari kattadir. Bunda jadid adabiyotining yirik vakili shoir, dramaturg, muallim 
Abdulla Avloniyning xizmatlari ko’p. U maktablar ochib, shaxsan o’zi muallimlik qilish bilan birga maktablarni 
darsliklar bilan ta’minlash ishiga katta hissa qo’shdi. “Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini 
pok tutmak, yosh vaqtidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulqlarni o’rgatmak, yomon xulqlardan saqlab o’sdurmakdur. 
Tarbiya qilguvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo qilgan kabi tarbiyani bolaning 
vujudidagi jahl maraziga “yaxshi xulq” degan davoni ichidan, “poklik” degan davoni ustidan berub, katta qilmog’i 
lozimdur. Zeroki, “Hassinu axloqiko’m” amri sharifi uzra xulqimizni tuzatmakg’a amr o’linganmiz. Lekin xulqimizning 
yaxshi bo’lishining asosiy panjasi tarbiyadur. Axloqimizning binosining go‘zal va chiroyli bo‘lishiga tarbiyaning zo‘r 
ta’siri bordur, ba’zilar “tarbiyaning axloqqa ta’siri yo‘q, insonlar asl yaratilishida qanday bo’lsalar, shunday o’sarlar, 
tabiat o’zgarmas”, – demishlar” (A. Avloniy). Abdulla Avloniyning bu qarashlari yoshlarimizdagi ta’lim-tarbiya 
masalasiga yoshlikda e’tiborsiz bo’lmaslikni “yosh nihol” misolida keltiradi. O’quvchi yoshlarning ogohlik va 
hishyorlik fazilatlarini rivojlantirish, avvalo, oiladagi ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanishi va maktab tizimida 
rivojlanishi ilgari surilganligi bilan ahamiyatlidir. Shunday ekan jamiyat ravnaqi va istiqboli ta’lim sohasining 
qanchalik rivojlanganligi bilan bog‘liq. Shu sababli hozirigi paytda uzluksiz ta’lim tizimi oldida turgan, strategik 
ahamiyatga ega bo‘lgan masalalardan biri – yangicha ta’limni shakllantirish va xalqaro e’tirof etiladigan ta’lim muhitini 
yaratish bo‘lib, ushbu masala respublikamiz rahbariyati va hukumatimiz tomonidan imzolangan bir qator direktiv 
hujjatlarning amaliyotga joriy etilganligida yorqin namoyon bo‘lmoqda. 
Ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk va jismonan sog‘lom bolalarni tarbiyalash samaradorligi ko‘p jihatdan 
pedagoglarning kimni tarbiyalashi va qanday tarbiyalashi kerakligini bilishlari bilan uzviy bog‘liqdir. Bu esa murabbiy 
va pedagoglardan maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilariga va boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta’lim va 
tarbiya berish jarayonida ta’lim oluvchi shaxsini har tomonlama va chuqur bilishlarini, ularning psixofiziologik 
xususiyatlari bilan bir qatorda neyrologik imkoniyatlari hamda jihatlarini hisobga olishlarini talab qiladi. Shuni aytish 
mumkinki, mazkur sohadagi ishlar hali o’z yechimini topmagan. O’rganishi dolzarb bo’lgan masalalar sirasida 
qolmoqda. 
189 

---

Yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalarga asoslangan holda, muammoning dolzarbligi quyidagilarda 
belgilanadi: ushbu muammoning pedagogik yechimi tarbiya nazariyasida bugungi kunga qadar o‘z ifodasini to‘la 
topmagani; neyrolingvistik dasturlashtirish texnologiyalari asosida o‘quvchi-yoshlarning hushyorlik va ogohlik 
fazilatlarini rivojlantirish masalasi va ularning tarkibiga kiruvchi muhim komponentlarni, mexanizmlarini, tamoyillarini 
shakllantirishning ilmiy pedagogik asoslari yaxlit bir butun holatda yaratilmagani hisobga olinsa, ushbu tadqiqot 
samaradorligini amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois tadqiqot ishida o‘quv jarayonida neyrolingvistik 
dasturlashtirish texnologiyalari ta’lim-tarbiya jarayoni sifatini ta’minlashga yordam beradigan pedagogik shart-
sharoitlarni yaratish muammosini tadqiq etish, shuningdek, ilmiy-pedagogik asoslarini yaratishga e’tibor qaratiladi. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ta’limning rivojlanishi bevosita mamlakatning barqarorligi ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy, madaniy, axloqiy, maishiy, texnologik va axborot kabi sohalarning o‘zaro bog‘liqligi va mavjudligi asosida 
shakllanadi. Bunda pedagogik ta’lim tizimining tutgan o‘rni alohida ahamiyatga molikdir. Chunki uning asosiy vazifasi 
o‘quvchi-yoshlarning intelektual bilim darajasi va tarbiyasi, shuningdek, dunyoqarashini shakllantirish hamda 
hushyorlik va ogohlik fazilatlarini rivojlantirishni ta’minlashga qaratilgan. Mazkur masala neyrolingvistik dasturlash 
texnologiyalari asosida o‘quvchi-yoshlarning hushyorlik va ogohlik fazilatlarini rivojlantirish ilmiy nuqtayi nazardan 
ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik masala hisoblanadi.